جبر است يا اختيار

اين همان مسأله پرغوغائى است كه گاهى از آن به مسأله‌ «آزادى اراده» و گاهى‌ «جبر و اختيار» تعبير مى‌شود، و به خاطر آن، نزاعها و كشمكشها در گرفته است. و بالاخره براى بسيارى از افراد اين سؤال مطرح است كه آيا ما در كارهاى خود آزاديم و همه را طبق خواسته خود انجام مى‌دهيم، يا به عكس يك سلسله عوامل‌ «جسمى» و «روانى» و خارجى» ما را بى‌اختيار وادار به انجام كارها مى‌كنند.

در اين جا هر كدام از طرفداران دو مكتب سخنى دارند.

1- طرفداران جبر مى‌گويند: آزادى اراده با «توحيد كامل» سازگار نيست، زيرا اگر ما انسان را در كارهايش آزاد بدانيم معناى آن اين مى‌شود كه انسان خالق افعال خويش است، بنابراين خداوند بزرگ، آفريدگار آسمانها و زمين و موجودات است و انسان هم خالق كردار خودش مى‌باشد، با اين تفاوت كه او آفريدگارى است بزرگ و اين كوچك، پس بايد به دو آفريدگار معتقد شويم يكى خدا، و ديگرى انسان ولى در مقابل.

طرفداران اختيار مى‌گويند: جبر با عدالت نمى‌سازد اين چه عدالتى است كه ما در حيطه اعمال خود از خود هيچ قدرتى نداشته باشيم و همه كارها را با اجبار انجام دهيم و پس از آن مجازات آن را هم ببينيم؟ خلاصه با قبول جبر نه تنها دادگاههاى بشرى، بلكه دادگاههاى خدايى در قيامت هم غير عادلانه است.