به جرأت مى‌توان گفت كه با تحليل و بررسى دقيق تاريخ بشر عوامل شكست‌ها و ناكامى‌ها پيروزى‌ها و كاميابى‌ها شكوفايى تمدن‌ها سقوط و انقراض حكومت‌ها. سرانجام ظلم و بيدادگرى. عاقبت عدل و داد. آثار اتحاد كلمه و حركت و تلاش و كوشش. نقش علم و آگاهى:

و عواقب دردناك جهل و سستى و تنبلى، همه در آيينه جهان نماى تاريخ منعكس است.

اگر آن شاعر دانشمند از خدا عمر دوباره مى‌خواست و مى‌گفت:

بايد به او گفت: اگر تاريخ را دقيقاً بررسى كند عمر دوباره كه سهل است عمر صد باره، و هزار باره به تو داده مى‌شود!

و چه زيبا فرمود اميرمؤمنان على عليه السلام به فرزند گراميش امام حسن مجتبى عليه السلام:

«اى بُنَىْ! إنِّى وَإنْ لَمْ اكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كانَ قَبْلِى، فَقَدْ نَظَرتُ فى أعمالِهِمْ، وَفَكَّرتُ فى أَخبارِهِمْ، وَسِرْتُ فى آثارِهِمْ، حَتّى عُدْتُ كَاحَدِهِمْ، بَلْ كَأنِّى بِما إنْتَهى‌ الىَّ مِنْ امُورِهِم قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ اوَّلِهِمْ الى‌ آخِرِهِم؛

فرزندم! من اگر چه تمام عمر پيشينيان را نداشته‌ام، ولى در اعمال آنها نظر افكنده‌ام، و در اخبارشان انديشه نمودم، و در آثارشان سير كردم آن چنان‌كه گويى يكى از آنان شده‌ام، بلكه گويى به خاطر آنچه از تاريخ زندگى آنها به دست من رسيده، با همه آنها از آغاز تا آن‌جا من عمر كرده‌ام». [1]

با توجه به آنچه گفته شد به خوبى روشن مى‌شود كه «تأسف» آن شاعر نكته سنج كه مى‌گويد:

يا ديگرى كه مى‌گويد:

[1]. نهج‌البلاغه، وصيت به امام حسن مجتبى عليه السلام.