است، با مراجعه به كتب متعدّد لغت و موارد استعمال آن در موارد ادبيّات عرب درك كرد. آيا به راستى همه مردم مى‌توانند در تمام موارد مربوط به مسائل اسلامى از تمام اين جزئيّات آگاه شوند؟ آيا مفهوم اين سخن آن نيست كه همه مردم تمام كارهاى زندگى خود را راها كرده و به صورت محصّل علوم دينى درآيند؟ تازه معلوم نيست همه افراد، استعداد رسيدن به سر حدّ اجتهاد و ذوق و استنباط احكام شرعى را داشته باشند و چه بسا آنها استعدادهاى ديگرى داشته باشند.

امّا اين كه مى‌گويند مراجعه به مراجع تقليد موجب اختلاف و پراكندگى است، حرف عجيبى است.

اوّلًا: مراجع معروف تقليد در هر زمان غالباً يك نفر و يا چند نفرند، در حالى كه اگر همه مردم بخواهند در احكام اسلامى نظر بدهند، به تعداد نفرات مسلمانان ممكن است آراى گوناگون پيدا شود و اين از نظر اختلاف و پراكندگى فوق‌العاده اثرش بيشتر است.

ثانياً: اختلافات دانشمندان در مسائل درجه سه و چهار است و در مسائل اصولى و اساسى اختلافى نيست و به همين دليل ملاحظه مى‌كنيد افرادى كه از علماى مختلف پيروى مى‌كنند، همه با هم در صف واحد جماعت نماز مى‌خوانند، بدون اين كه اختلاف فتاوا در مسائل جزئى مانع از هماهنگى آنها در جماعت بشود، يا اين كه همگى به حج مى‌روند و مراسم حج را در روزهاى معيّن انجام مى‌دهند، بدون اين كه اختلاف فتاوا مشكلى حتّى براى افراد يك كاروان ايجاد كند.

اينها همه نشان مى‌دهد كه اختلاف فتاوا در مسائلى است كه به وحدت مسلمين لطمه نمى‌زند.