«الذی هو من اعظم شعائر الاسلام، وافضل ما یتقرب به الانام الی الملک العلام لما فیه من اذلال النفس و اتعاب البدن و هجران الاهل و االتغرب عن الوطن و رفض العادات و ترک اللذات و الشهوات و المنافرات و المکروهات و انفاق المال و شد الرحال و تحمل مشاق الحل و الارتحال و مقاساة الاهوال و الابتلاء بمعاشرة السفله و الانزال».
پس هر آنچه که در عبادات بدنی و اخلاقی و ریاضتهای نفسانی وجود دارد، در حج حاصل است.
چهار. حج وغفلت زدایی
خودشناسی مقدمه خداشناسی است: «من عرف نفسه فقد عرف ربه». از جمله ویژگیهای حج، فراهم ساختن زمینه برای خود شناسی است. انسان در زندگی خود نوعا اسیر روزمرگی شده و به آنچه در اطراف او میگذرد. عادت میکنند؛ از همین رو از حقایق و واقعیات دیگر حیات خود غافل میشود. گسستن او از شرایط عادی و روزمره زندگی، این موقعیت را برای انسان فراهم میسازد تا در خود و پیرامون خود، ملاحظهای داشته باشد و از غفلت خارج شود.
مگر نه این است که: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً [1]و مگر نه آن است که: أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ.[2]
«حج» دل کندن از وابستگیهای معمول و وارد شدن به فضای دیگر است تا در آن شرایط، آدمی خود را بیابد و آن گاه به خدا برسد.
مناسک حج از احرام تا تقصیر و از عرفات تا جمرات، مرحله به مرحله بتهای درون و بیرون را فرو میریزد و قید تعلّقات را میشکند تا او به زیارت نایل آید.