و احتمال ديگر اينست كه بسبب كفرشان خدا دل‌هاى آنان را مهر كرد.

2- شهادت خدا

مقصود از ختم بر قلب آنان حكم و شهادت خداست به اينكه اينان ديگر حق را نميپذيرند و كلمه «ختم» بمعناى شهادت و حكم زياد آمده است مثلًا ميگويند:

«أراك تختم على كلّ ما يقول فلان» يعنى مى بينم هر آنچه فلانى ميگويد تو صحّه ميگذارى و تصديق ميكنى و معمولًا مهر و امضاء همان تصديق و گواهى است.

3- گويى قلبشان مهر شده‌

خداوند اين دسته را مذمت و سر زنش ميكند كه اينان گويى قلبشان مهر شده و ايمان داخل آن نميگردد مانند آيه كريمه:(صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ)[1]، اينان گويى كر و كور و گنگ‌اند يعنى كفر چنان در دل آنان جا گرفته است كه ديگر نمى‌بينند مانند كسانى كه قلبشان مهر شده است.

4- كم عمقى و كوتاهى نظر

ابو على فارسى ميگويد: ختم قلب كنايه از كم عمقى و كوتاه بينى در نظر و استدلال است و منظور آنست كه دل‌هاى اينان وسعت فكر و منطق و نظر را ندارد در برابر مؤمنين كه سعه نظر و وسعت فكر دارند همانطور كه در آيه كريمه:(أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‌ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ‌)»[2] مگر آنكه سينه‌اش بر اسلام گشوده شده و قرين نورى از پروردگار خويش است (چون غير اوست) مقصود همين وسعت نظر است، و در باره كفار ميفرمايد:(أَمْ عَلى‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها)[3] (... يا بر دلهايى قفلها است).

و نيز:(قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ) (دل‌هاى ما فهم نتوان كرد) و(قُلُوبُنا فِي أَكِنَّةٍ) دل‌هاى ما در پرده‌ها است.

و در برخى آيات مهر زدن بر دل‌ها را در رديف گرفتن قوه شنوايى و بينايى‌

[1] آيه 18 از سوره بقره

[2] آيه 22 از سوره زمر

[3] آيه 24 از سوره محمد