فقه و رهبرى در انديشه سياسى فارابى
مهاجرنيا محسن

مقدمه
على رغم برداشت ناصواب بسيارى از محققان و نويسندگان معاصر, كه رويكرد انديشه سياسى فارابى را كشف و شهودى پنداشته, تصور كرده اند فارابى به راهى اوتوپيايى و ماورإالارضى گام نهاده است; همچنان كه پيش از او مدينه فاضله افلاطونى, در دام آن گرفتار شده بود. راقم اين سطور را اعتقاد بر آن است كه اين تلقى, قرائتى است كه از منظر افلاطون به فارابى نظر كرده است و مع الاسف موسس فلسفه اسلامى و سياسى (1)و بزرگترين فيلسوف جهان اسلام را ناخواسته و يا ناآگاهانه به اتهام تقليد از فلسفه سياسى كلاسيك يونانى به حاشيه كشانده اند, كه اگر در اعتقادشان صائب هم باشند در عمل به خطا رفته اند. زيرا فارابى علاوه بر اخذ مكتب افلاطون, ارسطو و فلوطين و جمع بين آراى متناقض آنها(2), بخشى از آن آرا را كه با مبانى دينى ناسازگار بوده حذف نموده بخشى را بازسازى و اصلاح كرده است و آراى بسيارى از تفكر خويش بر آن افزوده است فلذا اهتمام به انديشه فارابى در قياس با انديشه افلاطون و ارسطو به مراتب از اولويت بيشترى برخوردار است .
بر اين اساس جا دارد قرائت جديدى از انديشه سياسى وى با رهيافتى فلسفى, مورد مذاقه قرار گيرد. در اين راستا, نگارنده بعد از دو سال مطالعه و تحقيق بر روى تمام آثار موجود(3)فارابى و تحقيقات پيرامونى سعى دارد با توجه به منظومه فكرى معلم ثانى, كه تلفيقى است از عناصر زمان, عمل سياسى, اعتقاد شيعى و تفكر سياسى از زواياى مختلف, (( فلسفه سياسى)) او را مورد كنكاش و مطالعه قرار دهد.(4)و تحقيق حاضر, بخشى از اين پروژه وسيع است .
فرضيه تحقيق اين است كه فارابى بر اساس عناصر فوق, ((مصالح)) يونانى را اخذ, و با ديدى واقعگرا, نظام مطلوب خويش را معمارى كرد. كه ماهيت اين نظام به هيچ وجه در انديشه فيلسوفان پيشين, طرح نشده است. بنابر اين اگر چه در حيات علمى او سهم زيادى از ارثيه ((نهضت ترجمه)) وجود دارد و او بر سر سفره رنگين مترجمان زيادى نشسته است و حقيقتا بزرگترين شارح و مفسر دسترنج مترجمان قرون دوم و سوم هجرى قمرى است, اما علاوه بر اخذ ((علوم عقلى)) با الهام از تفكر اسلامى شيعى, براى حل ((بحران)) زمانه خويش, پاسخهاى خود را در قالب يك منظومه منسجم فكرى, ارائه نمود. فلذا بحث ((علت فاعلى)) را از افلاطون گرفت و بر خداوند منطبق نمود. ((حادث و قديم)) او را بر ((واجب الوجود و ممكن الوجود)) و ((سعادت قصوايش)) را بر ((بهشت)) و نشئه ((مكافات عمل)) را بر ((جهنم)) و ((عقل فعالش)) را بر ((فرشته وحى)) و ((مله فاضله اش)) رابر ((اسلام)) و ((نظامهاى فاسدش)) را بر مدينه هاى ((جاهله)), ((فاسقه)) و ((ضاله)) (كه در 54 ساختار مستقل طراحى شده) منطبق نمود. ((مدنيت طبيعى)) ارسطويى را گرفت و عنصر ((كمال طلبى)) و ((افضليت خواهى)) دينى (5)را در كنار ((ضرورت بقا)) بر آن افزود و با صراحت تمام اعلام نمود كه ((من هيچ گاه مقلد ارسطو نيستم))(6). در خصوص موضوع اين تحقيق فارابى ((مدينه فاضله)) افلاطونى را اخذ نمود و آن را پايه دو نظام سياسى گسترده تر قرار داد(7)و آن را از برخى ويژگيهاى ((دولت شهرى)) يونانى منسلخ و بر ((مدينه الرسول)) منطبق نمود و آنگاه براى ترسيم ساختار رهبرى در نظام سياسى خويش ((فيلسوف ـ شاه)) را بر ((نبى)) و ((امام)) در تفكر شيعى منطبق كرد(8)اما برخلاف افلاطون در اين سطح توقف ننمود تا گرفتار آرمانگرايى اوتوپيايى بشود و فيلسوف ـ شاهش غير قابل دسترس باشد, بلكه با الهام از همان تفكر شيعى خود, بعد از نظام سياسى به رهبرى انسان حكيم متصل به وحى الهى, چهار نوع رهبرى ديگر را كه به صورت متناوب و على البدل در طول هم قرار مى گيرد, به شرح ذيل مطرح نمود:

1 ـ رهبرى رئيس اول ـ< رهبرى پيامبر اكرم (ص);
2 ـ رهبرى, رياست تابعه مماثل ـ< رهبرى امامان شيعه (ع);
3 ـ رياست سنت (تابعه غير مماثل) ـ< رهبرى فقيه جامع الشرايط;
4 ـ رهبرى روساى سنت ـ< رهبرى شوراى فقها(دو نفرى) ;
5 ـ رهبرى روساى افاضل ـ< رهبرى شوراى شش نفره فقها.
در بخش بعدى مقاله به تفصيل انواع رهبرى بويژه سه قسم اخير را بحث خواهيم كرد.
و اما در عرصه فقه على رغم غلبه علوم عقلى و برهانى در انديشه معلم ثانى با رهيافت فلسفى, مقام فقه را هم در ((تصنيف علوم)) و هم در ((احصإالعلوم)) ارتقا داده آن را جزء علوم اصلى قرار داد. مقام فقيهان را هم در عرصه انديشه بالا آورد و به رغم اصرارى كه بر اختصاص نخبگان و ((خواص)) جامعه به حكيمان و فيلسوفان دارد, فقيهان را در رديف آنها قرار داد و فرمود: ((يجعل الخواص اولا... الفلاسفه ثم الجدليون و السوفسطائيون ثم واضعوا النواميس ثم المتكلمون و الفقهإ...))(9)يعنى خواص به ترتيب عبارتند از فيلسوفان و جدليان, سوفسطائيان, واضعان نواميس و متكلمان و فقيهان, البته چون گرايش فكرى او بيشتر فلسفى است متكلمان و فقيهان را در رتبه پنجم خواص قرار داد و در توجيه اين تقسيم استدلال مى كند كه ((الفقيه يشتبه بالمتعقل)) فقيه در ماهيت نحوه استنباط صناعتش شبيه به متعقل و فيلسوف است و از نظر متدولوژيك و مبادى نظرى در استنباط آراى جزئى با او متفاوت است. زيرا فقيه مبادى و مقدماتش ((نقلى)) است و از منبع ((مله)) و شريعت در امور فرعى اخذ مى كند ; در حالى كه فيلسوف و متعقل مبادى و مقدماتش از ((مشهورات)) و ((تجربيات)) مى گيرد; بنابر اين فقيه به اعتبار يك شريعت خاص و مشخص جزء ((خواص)) و نخبگان فكرى قرار مى گيرد; در حالى كه فيلسوف به اعتبار كلى از خواص مى باشد.(10)سپس او بحث ((روش شناختى)) را از رابطه فلسفه و فقه به رابطه شريعت و فلسفه گسترش داد. با مبانى فلسفى خويش كه هم حقيقت ((فلسفه)) و هم حقيقت ((دين و فلسفه)) را واحد مى داند معتقد است بين آن دو هم تفاوت متدولوژيك وجود دارد.(11)او بر اين باور است كه فلسفه چون بر برهان و عمليات عقلانى متكى است, مقدم بر دين است كه بر شيوه اقناعى و تخييلى و از راه تصرف در قوه متخيله مخاطبان انجام مى گيرد. بر اين اساس تقدم فلسفه بر دين در روش و مخاطبان آن است فلذا در كتاب ((المله)) هر دو بخش ((آرا)) و ((افعال)) دينى را متإخر از آرا و افعال فلسفى مى داند.(12)و در ((الحروف)) فقه و كلام را متإخر از شريعت و مله و شريعت را هم متإخر از فلسفه مى داند. بنابر اين فقه با يك واسطه مله از فلسفه متإخر است .(13)علاوه بر اين منظر معرفت شناسانه و متدولوژيك به فقه, معلم ثانى در جايگاه فقاهت و از منظر فقهى به دفاع از حريم علوم عقلى و منطقى مى پردازد و در دوران خويش (قرن سوم و چهارم قمرى) كه اين علوم تخطئه مى شدند, مجموعه اى از ((احاديث نبوى)) را در توجيه و دفاع از آنها با شيوه اى فقيهانه مى نگارد.(14)و با اين رهيافت فقهى در عرصه علوم عقلى هر جا نياز به تبيين باشد از فقه كمك مى گيرد(15) و در عرصه سياست در زمان انقطاع فيوضات وحيانى ((فقيهان)) را تنها رهبران و هاديان مدينه فاضله اسلامى مى داند. سطوح رهبرى در نظام سياسى
پيش از اين در مقدمه, گفته شد كه فارابى بر اساس تفكر اسلامى و شيعى خود به پنج نوع رهبرى در پانزده شكل و ساختار حكومتى اعتقاد دارد كه در طول هم قرار مى گيرند. انواع رهبرى عبارتند از:
1 ـ رهبرى رئيس اول ; ـ
2 ـ رهبرى رياست تابعه مماثل ;
3 ـ رهبرى رياست سنت ;ـ
4 ـ رهبرى روساى سنت ;
5 ـ رهبرى روساى افاضل .
هر كدام از اين رهبريها مى تواند در يكى از سه شكل حكومت يعنى ((مدينه)), ((امت)) و ((معموره ارض)) مطرح باشد چون در اين مقاله موضوع ولايت فقيه است طبعا ما از طرح ((اشكال حكومت)) بى نياز هستيم و دو نوع اول رهبرى را هم استطرادا بيان مى كنيم: نوع اول رهبرى: رئيس اول :
رياست اولى نهادى است كه در رإس هرم قدرت در يكى از سه نظام سياسى در انديشه فارابى قرار دارد و رهبرى كه در آن جايگاه قرار مى گيرد, رئيسى است كه از حاكميت برتر(16) برخوردار است و با تعابيرى از قبيل ((ملك مطلق)), ((فيلسوف)), ((واضع نواميس)), ((رئيس اول)) و ((امام)) معرفى شده است(17).
چنين رئيسى يك انسان استثنايى است كه با عوالم بالا در ارتباط است و از دو امر فطرى و طبعى و ملكات و هيئآت ارادى بهره گرفته, مراحل كمال را پيموده, كامل شده است و به مرتبه عقل بالفعل و معقول بالفعل رسيده است. قوه متخيله اش بالطبع به نهايت كمال خود نائل آمده در همه حالات خويش آمادگى دريافت فيوضات وحيانى را از طريق ((عقل فعال)) دارد و مورد عنايت خداوند است. ((و كان هذا الانسان هو الذى يوحى اليه فيكون الله عزوجل يوحى اليه بتوسط العقل الفعال فيكون ما يفيض من الله تبارك و تعالى الى العقل الفعال يفيضه العقل الفعال الى عقله المنفعل بتوسط العقل المستفاد ثم الى قوته المتخيله فيكون بما يفيض الى عقله المنفعل حكيما و فيلسوفا و متعقلا على التمام و بما يفيض منه الى قوته المتخيله نبيا منذرا))(18). چنين انسانى از آن جهت كه فيوضات را از طريق عقل فعال به واسطه عقل مستفاد و عقل منفعل دريافت مى كند, حكيم و فيلسوف و خردمند و متعقل كامل ناميده مى شود و از آن جهت كه فيوضات عقل فعال به قوه متخيله او افاضه مى شود داراى مقام ((نبوت)) و انذار مى باشد و فارابى براى چنين انسانى خصال و شرايطى را قائل است. در ((فصول المدنى)) شرايط رئيس اول را در شش شرط بيان مى كند: 1 ـ حكيم باشد(با همان مفهومى كه بيان شد) ; 2 ـ تعقل تام داشته باشد ; 3 ـ از جوده اقناع برخوردار باشد ; 4 ـ از جوده تخييل برخوردار باشد ;
5 ـ قدرت بر جهاد داشته باشد ; 6 ـ از سلامت بدنى بهره مند باشد.(19)
سپس او اوصاف و ويژگيهايى را علاوه بر شرايط ششگانه فوق قائل است كه عبارت است از :
1 ـ تام الاعضإ باشد و قوتهاى او در انجام كارهايى كه مربوط به اعضا است توانمند باشد;
2 ـ خوش فهم و سريع الانتقال باشد;
3 ـ خوش حافظه باشد و آنچه مى فهمد و مى بيند و مى شنود و درك مى كند در حافظه بسپارد;
4 ـ هوشمند و با فطانت باشد و قادر به ربط مطالب و درك روابط على باشد;
5 ـ خوش بيان باشد و زبانش گويايى داشته باشد;
6 ـ دوستدار تعليم و تعلم باشد;
7 ـ در خوردن و نوشيدن و منكوحات حريص و آزمند نباشد و از لهو و لعب طبعا به دور باشد;
8 ـ كبيرالنفس و دوستدار كرامت باشد;
9 ـ دوستدار راستى و راستگويان و دشمن دروغ و دروغگويان باشد;
10 ـ بى اعتنا به درهم و دينار و متاع دنيا باشد;
11 ـ دوستدار عدالت و دشمن ظلم و جور باشد;
12 ـ شجاع و مصمم و از اراده قوى برخوردار باشد;
13 ـ بر نواميس و عادات مطابق بافطرتش تربيت شده باشد;
14 ـ نسبت به آيين خويش صحيح الاعتقاد باشد;
15 ـ اعمال و رفتارش بر اساس آئينش باشد و از آنها تخلف نكند;
16 ـ به ارزشها و فضائل مشهور پايبند باشد.(20)
فارابى بين شرايط و خصال و ويژگيها, تفاوت گذاشته است به اين معنا كه شرايط را در ثبوت و وجود رئيس اول لازم مى داند و ويژگيها را در تحقق خارجى و اثبات او ضرورى مى شمرد.برخى از محققان بين شرايط و خصال تفكيك قائل نشده و به زحمت افتاده اند و توجه نكرده اند كه اين خصال دلايل ثبوتى نيستند و ممكن است در آثار مختلف فارابى كم يا زياد بشوند, و نبايد فورا قلم اتهام به سوى فارابى كشيد كه اين جا پيرو افلاطون است و آنجا تناقض دارد و آنجا كلامش مبهم است و هكذا. و در حالى كه معلم ثانى مكرر در بحث شرايط و اوصاف مى فرمايد: بعضى ذاتى و طبعى هستند و برخى اكتسابى و در ((آرإ)) بعد از بيان شرايط اكتسابى تصريح مى كند كه ((فهذا هو الرئيس الاول الذى ... و لايمكن ان تصير هذه الحال الالمن اجتمعت فيه بالطبع اثنتا عشره خصله))(21) با تحقق شرايط مذكور رئيس اول ثبوتا به اين مقام نايل آمده اما در خارج او به مقام ((امامت اثباتى)) نمى رسد مگر اينكه دوازده ويژگى در او بالطبع محقق شود و در تحصيل السعاده چهار خصلت ديگر بر اينها مى افزايد.
ابهام ديگرى كه در بدو نظر ممكن است به ذهن محققان خطور كند و آنها را دچار ابهام نمايد اين است كه فارابى بعضى از مسائل را هم جزء شرايط رئيس اول آورده است و هم جزء اوصاف او كه البته با كمى تإمل ابهام برطرف مى شود. در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) شرايط در چهار مورد خلاصه شده (حكمت ـ قدرت بيان ـ قدرت ارشاد ـ سلامت جسمانى) كه تقريبا سه شرط آخر جزء اوصاف هم آمده است و شايد اين امر سبب شده كه برخى تصور كنند شرط ثبوت رئيس اول تنها ((حكمت)) است اما با مراجعه به تحصيل السعاده كه در واقع اثر ((فيلسوف شناسى)) و ((امام شناسى)) و ((رئيس شناسى)) فارابى است متوجه مى شويم كه وى سه شرط فوق را در تحقق و ثبوت رئيس اول اساسى مى داند; زيرا معتقد است رئيس اول كسى است كه قوت ((فضايل نظرى)) را در وجود خويش دارد و با قوت ((فضايل فكرى)) و ((فضايل خلقى)) و ((فضايل عملى)) از راه ((برهان)) و يا ((اقناع)) مى خواهد خواص و عوام جامعه را به سوى سعادت هدايت نمايد.
بنابر اين قدرت بيان و قدرت ارشاد و سلامت جسمانى جزء تعريف ((رئيس اول)) گنجانده شده اند, اما چون اينها شرايط ثبوت هستند معلم ثانى بلافاصله خواننده را متنبه مى كند كه دچار ابهام نشود و مى فرمايد اين شرايط ثبوت در فيلسوف و امام و رئيس اول مانند شرايط طبيب هستند كه او با اتصاف به فن طبابت و قدرت بر علاج مريضان عنوان طبيب را ثبوتا احراز مى كند خواه مريض به او مراجعه كند يا مراجعه نكند. خواه وسايل و ابزار طبابت در اختيارش باشد و يا نباشد, خواه مبسوط اليد و برخوردار از توان مالى باشد و يا فقير باشد هيچ كدام ماهيت طبابت او را در ((مقام ثبوت)) خدشه دار نمى كند; اگر چه در مقام اثبات او بالفعل طبابت نكند. ماهيت كار رئيس اول نظام سياسى فارابى نيز چنين است ((الملك اوالامام هو بماهيته و بصناعته ملك و امام سوإ و جد من يقبل منه او لم بجد, اطيع او لم يطع, و جد قوما يعاونونه على غرضه او لم يجد))(22) رئيس اول و امام به ماهيت و صناعتشان رهبر هستند خواه كسى از آنها بپذيرد يا نپذيرد, اطاعت بشوند و يا نشوند, كسانى آنها را يارى كنند يا نكنند. در هر صورت آنها در مقام ثبوت عنوان فوق را دارا هستند بنابر اين بطور خلاصه چنين نتيجه گرفته مى شود كه شرايط ذكر شده براى رئيس اول در مقام ثبوت و اوصاف مذكور در مقام اثبات و خارج هستند. فارابى در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) بعد از بيان اوصاف و شرايط عبارتى دارد كه به نظر مى رسد مترجم محترم جناب دكتر سيد جعفر سجادى, آن را درست ترجمه نكرده است و همان منشإ اشتباه فارسى زبانان و خوانندگان ترجمه اين كتاب شده است. فارابى مى گويد: ((اجتماع هذه كلها فى انسان واحد عسر فلذا لايوجد من فطر على هذه الفطره الا الواحد بعد الواحد و الاقل من الناس فان وجد مثل هذا فى المدينه الفاضله ثم حصلت فيه بعد ان يكبر تلك الشرايط الست المذكوره قبل او الخمس منها دون الانداد من جهه المتخيله كان هو الرئيس)) در عبارت فوق فارابى ويژگيها را فطرى و طبعى و ((شرايط)) را حصولى مى داند. وجود شرايط حصولى براى ثبوت رياست ضرورى است و براى تحقق خارجى آن اوصاف فطرى و طبعى هم لازم است او مى نويسد: مشكل است كه يك نفر فطرتا همه اين اوصاف را يك جا داشته باشد ولى اگر يك نفر يافت شد كه بالطبع اين اوصاف را داشت بعد از آن كه بزرگ شد شرايط را هم تحصيل كرد او رئيس اول است. تعبير فارابى از شرايط ششگانه يا پنجگانه است كه دكتر سجادى بدون توجه به اصطلاح ((شرايط)) مى گويد ((بطورى كه ملاحظه مى شود دوازده خصلت برشمرده شد, منظور از شش شرط ممكن است شرط اول تا ششم باشد يعنى منظور شرايط فرعى است))(23) غافل از اين كه فارابى مى گويد: ((فان وجد مثل هذا فى المدينه)) يعنى اگر انسانى در مدينه واجد دوازده خصلت, يافت شد.((ثم حصلت فيه بعد ان يكبر تلك الشرايط)) سپس بعد از آن كه بزرگ شد و شرايط را تحصيل كرد, او رئيس مدينه است. ظاهرا منشإ ديگر اشتباه مترجم محترم در اين است كه فارابى در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) بر خلاف ((فصول منتزعه)) شرايط ششگانه را در چهار شرط تلخيص نموده ولى در ارجاع به آن تعبير به شرايط ششگانه دارد و كانه در ذهن او فصول منتزعه بوده است. خلط شرايط و اوصاف را جناب دكتر رضا داورى نيز مرتكب شده است و با مقايسه اى كه بين ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) و ((فصول المدنى)) دارد دچار شگفتى مى شود و فارابى را متهم مى كند كه از نظر خويش عدول كرده است!((باكمال تعجب مى بينيم كه فارابى در فصول المدنى از اين نظر عدول مى كند و شرايط رئيس اول را به شش صفت تقليل مى دهد))(24) و نفرموده اند كه در كدام اثر فارابى بيش از شش شرط قائل شده است متإسفانه دكتر ناظر زاده كرمانى كه بحق جامعترين تحقيق را در فلسفه سياسى فارابى گردآورى كرده است به همين خطا دچار شده است.(25)
بعد از آشنايى با اوصاف و شرايط رئيس اول مناسب است به موضوعاتى چون ((ساختار قدرت در نظام رياست اولى, وظايف و كار ويژه رئيس اول ((مشروعيت)) و خاستگاه رهبرى او, نحوه كسب قدرت و سلب آن, نحوه توزيع قدرت و انتقال آن و ... پرداخته شود اما چون خوف اطاله مقال مى رود مشتاقان نظرات سياسى معلم ثانى را به تفصيل اين مباحث كه توسط نگارنده به زودى منتشر خواهد شد, ارجاع مى دهيم . نوع دوم رهبرى: رياست تابعه مماثل
در زمان فقدان رئيس اول فارابى وارد اين مقوله مى شود كه تكليف شريعت و آيين او چه مى شود به نظر مى رسد در اينجا فارابى بيشتر از منظر كلام شيعى به تبيين رهبرى مماثل مى پردازد و با ويژگيهايى كه براى آن ارائه مى دهد فلسفه امامت را در تشيع به نمايش مى گذارد زيرا او معتقد است اين نوع رهبرى از شرط حكمت و اتصال به منبع فيض الهى برخوردار است و در تمام وظايف و اختيارات مانند رئيس اول عمل مى كند و متولى امور دين و شريعت است كه اگر نياز به وضع قانون و تكميل يا تغيير باشد, بر اساس مصلحت و مقتضيات زمان خويش اعمال مى نمايد فارابى مى گويد: ((تغيير شريعت نه به اين معناست كه رئيس اول اشتباه كرده است بلكه خود رئيس اول هم اگر در اين زمان مى بود همين تغييرات را اعمال مى كرد. بنابر اين رفتار سياسى در توالى رياست مماثل كه چون ملك واحد هستند بدين صورت است)).(26)
در ((السياسه المدينه)) فارابى در تحليل رهبران مماثل مى گويد ((اين گونه از رهبران اگر در زمان واحدى در يكى از نظامهاى سياسى سه گانه (مدينه فاضله ـ امت فاضله ـ معموره فاضله) اجتماع نمايند همه آنها مثل يك پادشاه هستند ((تكون كملك واحد)) زيرا رفتار و كردار و اهداف و اراده آنها يكى است و چنانچه به صورت متوالى در زمانهاى مختلف هم باشند باز نفوس آنها ((كنفس واحده))(27)است و دومى بر اساس سيره اولى عمل مى كند همانطورى كه رئيس اول مى تواند شريعتى را كه خويش در يك زمانى بر اساس مصلحت آورده بود در صورت مصلحت مهمتر در زمان ديگر تغيير دهد جانشين او هم مى تواند شريعت او را با همين ملاك مصلحت تغيير دهد)).
فاذا خلفه (الرئيس الاول) بعد وفاته من هو مثله فى جميع الاحوال كان الذى يخلفه هو الذى يقدر ما لم يقدره الاول))(28) از طرف ديگر جانشين مماثل مى تواند مواردى را كه رئيس اول ناقص گذاشته است تكميل و تقدير نمايد. بنابر اين جانشين مماثل در شرايط و اوصاف و وظايف و كارويژه ها و ((حاكميت)) و خاستگاه دينى و مشروعيت الهى مانند رئيس اول است معلم ثانى در تحصيل السعاده با اشاره به مقام ((امام)) مبانى فكرى خويش را كه بر اساس تفكر شيعى در ((رئيس مماثل)) متبلور شده به خوبى مطرح مى نمايد او مى نويسد ((معناى امام در لغت عرب به كسى اطلاق مى شود كه پذيرش همگانى داشته باشد و حكومتش بالفعل موجود باشد اما وى با همان مايه هاى تفكر شيعى ادامه مى دهد كه در اصطلاح سياسى امام مماثل با رئيس اول (نبى) است ((فالملك او الامام هو بماهيته و بصناعته ملك و امام سوإ وجد من يقبل منه او لم يجد, اطيع او لم يطع وجد قوما يعاونونه على غرضه او لم يجد .... و لايزيل امامه الامام ... الا تكون له آلات يستعملها فى افعاله و لا ناس يستخدمهم فى بلوغ غرضه))(29) يعنى امام به واسطه امامتش اصالت دارد خواه مقبول عامه باشد يانباشد مطاع باشد يا نباشد كسانى او را يارى كنند يا نكنند به واسطه عدم مقبوليت و اطاعت و ياور امامتش زايل نمى شود. دكتر جعفر آل ياسين در تعليقه خويش بر اين عبارت به مبانى فكرى شيعى فارابى اشاره مى كند كه در اعتقاد شيعه امام معصوم (ع) چه حكومت تشكيل بدهد و چه در خانه بنشيند چه مبسوط اليد باشد و يانباشد در هر صورت امام است و به روايت مشهورى كه از پيامبر اسلام صلوات الله عليه و آله استناد مى كند كه فرمود ((الحسن و الحسين امامان قاما او قعدا)) امام حسن و امام حسين عليهماالسلام امام هستند چه قيام نمايند و چه در خانه بنشيند.(30) نوع سوم رهبرى: رياست سنت (ولايت فقيه)
نظام سياسى مطلوب فارابى, در هنگامى است كه رهبرى جامعه در دست ((رئيس اول)) يا ((رئيس مماثل)) باشد و چون چنين انسانهايى به ندرت يافت مى شوند و جامعه از وجود آنها محروم است بنابر اين ضرورت ادامه حيات اجتماعى و حفظ آيين و شريعت رئيس اول اقتضا مى كند كه نظام سياسى بدون رهبرى رها نشود و از طرفى هر كسى هم نمى تواند اين مسووليت را به عهده بگيرد بلكه شرايط لازم را بايد دارا باشد ((رئيس المدينه الفاضله ليس يمكن ان يكون اى انسان اتفق))(31) بر اين اساس معلم ثانى با جامع نگرى و واقع بينى بر مبناى تفكر شيعى خود رئيس سنت را پيشنهاد مى كند و با شرايط و ويژگيهايى كه براى آن بيان مى كند اين نوع رهبرى همانا رياست و ولايت فقيه بعد از امامان شيعه (ع) مى باشد. پس به اختصار اين نوع رهبرى را چنين مى توان تعريف و تقرير نمود ((نوعى از رهبرى است كه در زمان فقدان رئيس اول رئيس مماثل با تدبير, رهبرى يكى از سه نظام سياسى ((مدينه)) يا ((امت)) و يا ((معموره ارض)) را به عهده مى گيرد و سيره و سنت و شريعت گذشته را تثبيت و تحكيم مى نمايد و بر اساس آن نيازهاى زمان خويش را استنباط و جامعه را به سوى سعادت هدايت و ارشاد مى كند))(32)
معلم ثانى مى فرمايد ((چنانچه بعد از ائمه ابرار يعنى كسانى كه رهبران حقيقى هستند جانشين مماثلى نباشد همه سنتهاى رئيس اول بدون كم وكاست و تغييرى حفظ مى شود و در اختيار رهبرى غير مماثل گذاشته مى شود تا به آنها عمل كند و در امورى كه تكليف آن توسط رئيس اول مشخص نشده ولى به اصول مقدره رئيس اول مراجعه و از طريق آن احكام امور مستحدثه و غير مصرحه را استنباط مى كند در اين جاست كه ((رئيس سنت)) نياز به ((صناعت فقه)) پيدا مى كند و اين صناعت است كه انسان را قادر مى سازد تا به وسيله آن به استخراج و استنباط همه امور و احكام وضع نشده توسط واضع شريعت بپردازد و با توجه به اغراض او در ميان امتى كه شريعت براى آنها وضع شده است, همت گمارد و كسى كه متولى اين امر است ((فقيه)) مى باشد.(33)
آنچه در اين جا لازم به ذكر است اختلافى است كه در آثار معلم ثانى در مورد ملك سنت وجود دارد و به تبع آن برخى از محققان نيز دچار تشويش شده اند و مع الاسف به دليل عدم توجه به منظومه فكرى كه در همه آثار او آمده, مرتكب خطا شده اند. در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) و ((السياسه المدينه)) چون رئيس اول اعم از رئيس مماثل فرض شده رئيس سنت در مرتبه دوم قرار گرفته است در ((فصول مدنى)) در مرتبه سوم و در ((المله)) هم در مرتبه سوم بعد از جانشين مماثل آمده است و ويژگيهايى هم كه براى رئيس سنت مطرح شده, در آثار مختلف, ظاهرا با هم تفاوتهايى دارند. كه بر اين اساس برخى از محققان مصداق ملك السنته را امامان شيعه دانسته اند و برخى آن را منكر شده اند. اما همانطورى كه گذشت به نظر نگارنده امام شيعه در چارچوب رئيس اول تحت عنوان رئيس مماثل صحيح است ولى با توجه به اختلافهايى كه در اين خصوص وجود دارد و منشإ آن تفاوتهايى است كه در خود آثار فارابى آمده, در جمع آرا و اقوال معلم ثانى به اختصار مى توان گفت كه ملك السنته اگر مماثل باشد مراد از آن ((امام)) است و اگر غير مماثل باشد مقصود از آن جانشين امام يعنى فقيه جامع الشرايط است . اوصاف و شرايط ولايت فقيه (رئيس سنت)
الف ـ شرط حكمت
پيش از اين در مورد رئيس اول گفتيم كه فيلسوف از راه كمال قوه ناطقه و نبى از راه كمال قوه متخيله به مقام حكمت مى رسند و جمع آن دو در رئيس اول ضرورى است زيرا او با عقل فعال در ارتباط است و ((واضع نواميس)) و شريعت مى باشد. در مورد رئيس مماثل بر اساس تفكر شيعى هر دو بعد حكمت وجود دارد با اين تفاوت كه ارتباط با عقل فعال و فرشته وحى براى بيان ((تشريع)) نيست بلكه براى تبيان و تشريح است زيرا بعد از نبى مكرم و خاتم الانبيإ (ص) پرونده تشريع و مإموريت تشريعى جبرئيل به پايان رسيده است و اما در مورد رئيس سنت پيش از اين بيان شد كه او با عقل فعال و فيض وحيانى در قوه متخيله مرتبط نيست پس بطور مسلم او حكيم به اين معنا نيست و اما حكمت به معناى فلسفه يعنى كمال قوه ناطقه رئيس سنت مى تواند از آن برخوردار باشد اما اين كه آيا شرط اساسى آن است يا خير؟ نياز به بيان بيشتر دارد. فارابى در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) مى گويد يكى از شرايط رئيس سنت آن است كه بايد حكيم باشد.(34) اطلاق در بيان فارابى موجب ابهام در مفهوم رئيس سنت شده است و همين ابهام سبب شده است كه بسيارى از محققان معتقد شوند انديشه فارابى و مدينه فاضله او آرمانى و اوتوپيايى است و در كره زمين رهبر حكيم متصل به روح القدس و عقل فعال يافت نمى شود. بنابر اين به نظر مى رسد علاوه بر اين كه بعد وحيانى حكمت براى رئيس سنت لازم نيست بلكه بعد دوم آن به معناى فلسفه نيز ((وصف ترجيحى)) است نه ((شرط اساسى)). فارابى در جاى ديگر مى گويد: ((و اما التابعه لها التى رئاستها سنيه فليس تحتاج الى الفلسفه بالطبع))(35) رياست تابعه رئيس اول كه رياستش بر اساس سنت است بالطبع نيازى به فلسفه ندارد. اين سوال مطرح مى شود كه پس چرا در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) آن را شرط كرده است به نظر مى رسد جواب آن اين است كه فارابى اعتقاد دارد روساى جانشين بايد حتى المقدور واجد شرايط رئيس اول باشند, لذا پيشنهاد مى كند كه آنها هم بهتر است متصف به حكمت و ساير شرايط رئيس اول باشند.
((ان الاجود و الافضل فى المدن و الامم الفاضله ان يكون ملوكها و روساوها الذين يتوالون فى الازمان على شرائط الرئيس الاول))(36) به نظر مى رسد اين تعبير وجه جمع مناسبى است بين آرإ اهل المدينه الفاضله كه حكمت را شرط كرده است و بين ((فصول مدنى)) كه آن را شرط رئيس سنت ندانسته است و بين ((احصإ العلوم))(37) كه به صورت كلى پيشنهاد تبعيت رئيس سنت از شرايط رئيس اول را مى دهد. در نتيجه حكمت به معناى فلسفه جزء شرايط ترجيحى است و عدم آن خللى در تحقق رياست سنت و ولايت فقيه ايجاد نمى كند. ب ـ شرط فقاهت
همانطورى كه گذشت رئيس سنت به دليل عدم ارتباط با وحى جزء ((واضعان نواميس)) نيست و نمى تواند واضع شريعت باشد او صرفا استمرار دهنده رسالت رئيس اول و رئيس مماثل است و موظف است شريعت و رياستى كه به او واگذار شده بدون كم و كاست و تغيير حفظ نمايد. ((لايخالف و لايغير بل يبقى كل ما قدره المتقدم على حاله))(38) اما چون مقتضيات زمان و مكان و مصالح امت در هر عصرى متفاوت است و بالطبع در عصر رئيس سنت ممكن است مسائلى به وجود بيايد كه در زمان واضع شريعت و رئيس اول مطرح نبوده است در اينجا معلم ثانى وظيفه رئيس سنت مى داند كه از طريق اصول و قواعد كلى شريعت به استخراج و استنباط احكام و قوانين مورد نياز جامعه بپردازد. ((ينظر الى كل ما يحتاج الى تقدير ممالم يصرح به من تقدم فيستنبط و يستخرج عن الاشيإ التى صرح الاول بتقديرها))(39) و چون معرفت بر نحوه استنباط احكام در علم فقه بحث مى شود فارابى تاكيد مى كند كه رئيس سنت ضرورتا به صناعت فقه نيازمند است و خودش هم بايد فقيه باشد. ((فمن كان هكذا فهو فقيه)).(40) او در تعريف صناعت فقه مى گويد: ((صناعتى است كه انسان را قادر مى سازد تا در مواردى كه واضع شريعت تصريح به حكم نكرده با كمك آن به استنباط و استخراج احكام بپردازد. ((صناعه الفقه و هى التى يقتدر الانسان بها على ان يستخرج و يستنبط صحه تقدير شىء شىء ممالم يصرح واضع الشريعه بتحديده عن الاشيإ التى صرح فيها بالتقدير فى الامه التى لهم شرعت)).(41)
معلم ثانى فلسفه فقاهت را از محدوده فقه مصطلح و رايج در عصر خويش خارج و جامعيت آن را موكول به هشت شرط اساسى مى داند:(42) 1 ـ شناخت شريعت :
رئيس فقيه براى حفاظت از شريعت و براى اين كه بتواند بر اساس آن اجتهاد نمايد بايد تمام ((اقوال)) و ((اعمال)) واضع شريعت را بشناسد; 2 ـ شناخت مقتضيات زمان وضع شريعت:
فقيه بايد موقعيت و شرايطى را كه واضع اوليه در آن قرار داشته و بر اساس آن شريعت را جعل نموده بشناسد; 3 ـ شناخت ناسخ و منسوخ در شريعت:
فقيه براى اداره نظام سياسى بايد آخرين حكم و نظر شارع را بداند تا بر اساس آن استنباط و اجتهاد نمايد. بنابر اين آگاهى او بر ناسخ و منسوخ ضرورى است تا بر مبناى ناسخ عمل كند و در دام منسوخ نيافتد; 4 ـ آشنايى با لغت و زبان رئيس اول:
فهم متون و خطابات واضع شريعت و رئيس اول بدون آگاهى بر زبان محاوره اى او مقدور نيست, لذا فقيه جامع الشرايط لازم است بر ادبيات و محاورات او آشنا باشد ((عارفا باللغه التى بها كانت مخاطبه الرئيس الاول)) ; 5 ـ آشنايى با عادات زمان رئيس اول:
شكى نيست كه عادات و رسوم زمان خطاب در وضع آيين و شريعت انعكاس زيادى دارد و فقيه براى درك شريعت و ايجاد زمينه اجتهاد ناچار است بر عادات و رسوم آن زمان بويژه در كاربردهاى زبانى آنها مطلع باشد; 6 ـ آشنايى با استعمالات و استعارات زمان رئيس اول:
استعمالات مختلف زبان و مفاهيم مشترك زمان وضع قوانين و شريعت براى فقيه ضرورى است زيرا او براى فهم متون دينى بايد بتواند حقيقت را از مجاز, مطلق را از مقيد و عموم را از خصوص و محكمات را از متشابهات تمييز دهد; 7 ـ شناخت مشهورات زمان خطاب:
بدون ترديد فهم بسيارى از مسائل در متون دينى بويژه مسائل سياسى و اجتماعى مبتنى بر مشهورات و مقبولاتى است كه در زمان وضع شريعت وجود داشته است و ممكن است در زمان رئيس سنت و فقيه ماهيت آن تغيير كرده باشد بدين جهت فقيه براى درك درست و اجتهاد صحيح خود بايد بر آن مشهورات آگاهى داشته باشد; 8 ـ آشنايى با روايت و درايت:
فقيه بايد با گفتار و كردار رئيس اول كاملا آشنا باشد زيرا مجموعه گفتار و كردار او شريعت را تشكيل مى دهد. فارابى نحوه آشنايى با گفتار و كردار رئيس اول را به دو صورت طرح كرده است: يكى اين كه رئيس فقيه بالفعل معاصر با رئيس اول باشد و يا قبلا جزء اصحاب او بوده, از نزديك مشاهده و استماع كرده در اين صورت همان براى او حجيت دارد و بر اساس آن عمل مى كند. صورت ديگر اين است كه زمان فقيه از زمان رئيس اول فاصله زياد دارد در اين جا فقيه بايد با انواع اخبار و روايات مشهور و موثق و مكتوب و غير مكتوب آشنا باشد تا بتواند قول صحيح را از سقيم تشخيص دهد. ج ـ شرط دين شناسى:
چون فقيه جامع الشرايط حق جعل و وضع قانون و شريعت را ندارد و در واقع همه ره آورد او منقولاتى است كه مستند به دين و شريعت است(43) و به تعبير معلم ثانى ((لان الفقه يإخذ الآرإ و الافعال التى صرح بها واضع المله مسلمه و يجعلها اصولا فيستنبط منها الاشيإ اللازمه عنها))(44) يعنى فقه كه از دو بخش آرإ و افعال تشكيل شده, از اصول مسلمى اخذ گرديده كه واضع مله و شريعت به آنها تصريح نموده است و فقيه از طريق آن اصول مسائل لازم را اجتهاد و استنباط مى كند. بنابر اين واضح است كه دين و به اصطلاح فارابى ((مله)) مقدم بر فقه است.(45) از اين جاست كه فارابى علاوه بر شرط فقاهت و آشنايى با ابزار و شرايط و لوازم آن تصريح مى كند كه رئيس سنت بايد دين شناس باشد: (( عارفا بالشرايع و السنن المتقدمه التى اتى بها الاولون من الائمه و دبروا بها المدن))(46) او بايد نسبت به شريعت و سنتى كه پيشينيان وضع كرده اند و به واسطه آن به تدبير و سياست مدن پرداخته اند بشناسد تا بتواند نظام سياسى عصر خويش را بهتر تدبير و رهبرى نمايد. د ـ شرط چهارم: زمان شناسى:
بر خلاف رئيس اول كه براى تدبير نظام سياسى و هدايت و رهبرى مردم به سوى سعادت تنها لازم است زمان خود را بشناسد رئيس سنت و فقيه جامع الشرايط علاوه بر شناخت عصر خويش و تشخيص مصالح امت معاصر خود, بايد شرايط و مقتضيات دوران رئيس اول را هم بشناسد.(47)
فارابى مى گويد: رئيس سنت و فقيه جامع الشرايط بايد از ((جودت رإى)) و تعقل در همه حوادث واقعه اى كه عمران و آبادى مدينه و زمان او به آن وابسته است و در سيره پيشينيان نبوده است برخوردار باشد: چون او موظف است اصول و كليات شريعت را رعايت كند: ((محتذيا حذو الائمه الاولين)) بناچار بايد زمان وضع شريعت را نيز بشناسد: ((ان يكون عارفا بالشرايع التى انما شرعها الاول بحسب وقت ما))(48) ه ـ شرط پنجم: قدرت هدايت:
اگرچه رئيس سنت انسان استثنايى متصل به عقل فعال نيست, تا بتواند بطور كامل سعادت و هدايت را براى امت ترسيم نمايد اما در عصر خويش در هرم قدرتى است كه فارابى بر مقياس سلسله مراتب هستى در مدينه معمارى كرده است. لذا به تبع رئيس اول وظيفه دارد تا امت را با ((جودت ارشاد)) به دين و شريعت رئيس اول هدايت نمايد و چون سطح فكرى امت مختلف است برخى را با برهان و برخى را با اقناع از راه تمثيل و محاكات ارشاد مى نمايد.(49) و ـ شرط ششم: قدرت بر جهاد:
اين شرط از جمله شرايط مشترك بين رئيس اول و رئيس فقيه و ساير مراتب رياست است و علاوه بر شرطيت توانايى جسمانى فارابى آن را جزء اوصاف روسا نيز مطرح كرده است. ((رئيس بايد تام الاعضا باشد و قوتهاى آن در انجام كارهايى كه مربوط به اعضا است او را يارى نمايند و هرگاه از عضوى از اعضاى خود كارى كه در وظيفه آن است بخواهد به آسانى بتواند انجام دهد))(50) و در خصوص رئيس سنت آورده است كه تن او در مباشرت اعمال جنگى به خوبى مقاوم باشد و در اين كار ثابت قدم و استوار باشد و اين در صورتى محقق مى شود كه صاحب صناعت و فنون جنگى باشد.(51) بنابر اين سلامت جسمانى و قدرت بر جهاد هم شرط ثبوتى است و هم شرط اثباتى است به همين دليل فارابى آن را هم در صفات و هم در شرايط مطرح كرده است و آن به اين معنا است كه اگر شخصى واجد همه شرايط رياست باشد ولى قادر بر جهاد نباشد او به هيچوجه نمى تواند رئيس بشود و اگر در اثناى رياست بر اثر ضعف جسمانى قدرت بر جهاد زايل شود هم ثبوتا و هم تحققا شرط و صفت رياست از بين مى رود و رئيس منعزل مى گردد. بنابر اين در همه مراحل رياست استمرار اين شرط لازم است زيرا براى سركوب دشمنان خارجى و تإديب طاغيان داخلى رئيس نياز به قدرت نظامى دارد. فارابى در تشريح قدرت نظامى در تحصيل السعاده مى فرمايد: ((هى القوه على جوده التدبير فى قوه الجيوش و استعمال آلات الحرب و الناس الحربيين فى مغالبه الامم و المدن))(52) عبارت است از بهترين شيوه تدبير در به كارگيرى سپاهيان و استفاده از سلاحها و ابزار جنگى و مردمان جنگجو براى پيروزى بر ساير امتها و مدينه ها .
علاوه بر شرايط ششگانه فوق, فارابى براى رئيس سنت همان اوصاف دوازده گانه ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) يا شانزده گانه ((تحصيل السعاده)) رئيس اول را لازم مى داند و چون اين اوصاف طبعى و مربوط به مقام تحقق و اثبات هستند و روسا در مقام عمل و تدبير سياسى بايد متصف به آنها باشند بنابر اين از اين جهت بين رئيس اول و ساير مراتب رياست فرقى وجود ندارد. نوع چهارم رهبرى: روساى سنت
در صورتى كه يك انسان واجد شرايط رياست سنت يافت نشود فارابى در ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) پيشنهاد رياست دو نفرى را مطرح مى كند چون روى شرط ترجيحى حكمت تاكيد دارد, مى گويد: اگر يك نفر از اعضاى رهبرى حكيم باشد و نفر دوم شرايط پنجگانه ديگر را داشته باشد, به شرط همكارى و سازگارى آنها رهبرى سياسى را در يكى از سه نظام سياسى فارابى به عهده مى گيرند چون اين نوع رهبرى ادامه رياست سنت است, لذا تمام شرايط (حكمت ((ترجيحى)) ـ فقاهت ـ دين شناسى ـ زمان شناسى ـ هدايتگرى و قدرت بر جهاد) بايد در اين دو رئيس موجود باشد, و اما ممكن است اين سوال مطرح شود كه آيا نبودن همه شرايط در يك نفر منجر به جدايى حوزه هاى ((دين)) و ((فقاهت)) از ((حكمت)) و ((سياست)) نخواهد شد كه ما اين بحث را بطور تفصيلى در جاى ديگر آورده ايم و به جهت اختصار به آنجا ارجاع مى دهيم.(53) علاوه بر شرايط, تمام ويژگيهايى كه براى رئيس اول و مماثل و رئيس سنت بيان شد در هر دو رئيس لازم و ضرورى است. فارابى در فصول مدنى نظم ((آرإ اهل المدينه الفاضله)) را در مراتب رهبرى به هم زده است و بعد از رئيس اول و مماثل (ضمنى) روساى افاضل را مقدم كرده است سپس روساى سنت و در پايان رئيس سنت را آورده است و بر خلاف ((آرإ)) كه اعضاى رهبرى دو نفر هستند در ((فصول منتزعه)) تعداد اعضا به تعداد شرايط افزايش داده شده است يعنى شش نفر عضو شوراى رهبرى مى شوند. نوع پنجم رهبرى: روساى افاضل
اين نوع رهبرى عبارت است از شورايى مركب از شش نفر كارشناس كه در صورت فقدان ((روساى سنت)) رهبرى و اداره جامعه را به دست مى گيرند. چون اين شورا جانشين روساى سنت است بالطبع همه شرايط آنها را بايد داشته باشد. بنابر اين چون شش شرط وجود داشت هر كدام از اعضاى شورا بايد حداقل يك شرط را داشته باشد و در صورتى كه بعضى از آنها بيش از يك شرط را داشته باشند به همان تعداد اعضاى شوراى رهبرى تقليل خواهد يافت و ممكن است به سه نفر هم برسد. فارابى در ((فصول منتزعه)) اين نوع رهبرى را ادامه رهبرى رئيس اول آورده است و ظاهرا شرايط او را براى اعضاى شورا لازم شمرده است.(54) معلم ثانى علاوه بر شرايط ششگانه اعضاى شورا براى تركيب شورا هم يك شرط اساسى آورده است و آن عبارت است از هماهنگى و سازگارى در اداره نظام سياسى ((و كانوا متلائمين))(55) ظاهرا فارابى خود به اين مهم توجه داشته است كه ممكن است تعدد اعضاى رهبرى و تفكيك شرايط به تفكيك حوزه هاى ((دين)), ((فقاهت)), ((حكمت)) و ((سياست)) منجر بشود لذا قيد فوق را آورده است و معناى آن اين است كه اگر واجدين شرايط رهبرى با هم سازگار و همسو نباشند و امكان جايگزينى و يا سازگارى آنها هم نباشد اين مرحله از رهبرى خودبه خود منتفى خواهد شد. وظايف رهبرى در نظام سياسى فارابى
به جهت اختصار به عناوين اكتفا مى شود و تفصيل آن به زمان ديگر موكول مى شود.
1 ـ تعليم و تربيت اهل مدينه(56);
2 ـ ارشاد و هدايت مردم(57);
3 ـ كنترل اخلاق و ترويج ارزشها در جامعه(58);
4 ـ حفظ مصالح نظام(59);
5 ـ تدوين, استنباط و تغيير قانون(60);
6 ـ حفظ سلسله مراتب جامعه(61);
7 ـ اصلاح شهروندان(62);
8 ـ توزيع قدرت(63);
9 ـ تقسيم كار اجتماعى(64);
10 ـ دفع شرور و آفات(65);
11 ـ حفظ تنوع و تكثر در جامعه(66);
12 ـ ايجاد امنيت در جامعه(67);
13 ـ به سعادت رساندن جامعه و افراد(68);
14 ـ ايجاد عدالت(69);
15 ـ جنگ و صلح با دشمنان(70);
16 ـ توجه به مسائل مالى و توليدى جامعه(71).$$ پي نوشت: 1-به داورى, رضا, فارابى موسس فلسفه اسلامى و ((فارابى)) مراجعه شود.
2-فارابى در اين خصوص كتاب ((الجمع بين رإى الحكيمين)) را نگاشته است .
3-از آثار مختلف فارابى حدود پنجاه اثر در اختيار است و بيش از 250 اثر پيرامون وى شناسايى و ملاحظه شده است.
4- تفصيل ((فلسفه سياسى فارابى)) بزودى منتشر خواهد شد و موضوع ((انديشه سياسى فارابى)) عنوان پايان نامه كارشناسى ارشد نگارنده است.
5- آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 117 و تحصيل السعاده, ص 62 ـ 61 و السياسه المدينه, ص 69 .
6- القياس الصغير على طريقه المتكلمين, ص 70 ـ 68 .
7- سطوح سه گانه نظام سياسى فارابى به ترتيب عبارتند از ((مدينه فاضله)), ((امت فاضله)) و ((معموره فاضله)) .
8- تحصيل السعاده, ص 94 ـ 92 .
9- الحروف, 134 .
1- 0همان , 133 .
1- 1المله, ص 48 ـ 46 .
1- 2همان, ص 47 .
1- 3الحروف, ص 132 ـ 130 .
1- 4الصفدى, الوافى بالوفيات, ج 1, ص 113 ـ 106 به نقل از الفارابى اثر دكتر حسين على محفوظ, ص 139 .
15 -مراجعه شود به كتاب ((القياس الصغير على طريقه المتكلمين)) مبحث المقائيس الفقهيه)), ص 68 و كتاب ((القياس)), ص 64 ـ54 .
16 - تحصيل السعاده, ص 93 ـ 92 .
17 - همان, ص 93 .
18 - آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 125 .
19 - فصول منتزعه ص 66, در السياسه المدينه ص 79 با تغييراتى در عبارت و حذف دو شرايط اخير شرايط را چنين بيان مى كند 1 ـ جودت ادراك اشيإ(تعقل), 2 ـ جودت ارشاد (اقناع), 3 ـ قدرت به كارگيرى هر كس در جايگاه خود بر حسب اهليت و استعداد, 4 ـ قدرت بر تقدير و تحديد و تسديد اعمال در مسير سعادت .
20- دوازده شرط اول در آرإ اهل المدينه الفاضله ص 8 ـ 127 و چهار شرط اخير در تحصيل السعاده ص 95 آمده است.
21-آرإ, 127 .
22-تحصيل السعاده, ص 97 .
23-فارابى, ابونصر, انديشه هاى اهل مدينه فاضله, ترجمه سيد جعفر سجادى, ص 274 . 24-داورى, رضا, فارابى, ص 178 .
25-ناظرزاده كرمانى, فرناز, فلسفه سياسى فارابى, ص 256 ـ 234 .
26-المله, ص 49 .
27-
28-المله, ص 49 .
29-تحصيل السعاده, ص 97 و فصول منتزعه, ص 49 .
30-آل ياسين, جعفر, تحصيل السعاده, ص 115 .
31-آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 122 .
32-السياسه المدينه, ص 81 و المله, ص 50 .
33-المله, ص 50 .
34-آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 129 . 35-المله, ص 60 . 36-المله, ص 60 . 37-احصإ العلوم, ص 68 .
38- المله, ص 50 .
39- همان . 40- همان .
41- احصإ العلوم, ص 70 .
42- المله, ص 51 ـ 50 .
43- الحروف, ص 133 .
44- احصإ العلوم, ص 72 ـ 71 .
45- الحروف, ص 131 .
46- فصول منتزعه ص 67, المله, ص 50 و آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 129 .
47- المله, ص 51 .
48- المله, ص 51 .
49- تحصيل السعاده, ص 83 ـ 77 .
50- آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 127 .
51- همان, ص 130 .
52- تحصيل السعاده, ص 81 .
53- بزودى ((انديشه سياسى فارابى)) از سوى نگارنده منتشر خواهد شد.
54- فصول منتزعه, ص 66 .
55- آرإ اهل المدينه الفاضله, ص 130 .
56- تحصيل السعاده81/78/ ـ /80 جدل /75/19/ السياسه المدينه 86/ ـ /85 آرإ/147/
57- آرإ اهل المدينه الفاضله / 129
58- فصول منتزعه40/ ـ/101/30 81 ـ/80, المله54/ ـ /46 السياسه المدينه90/ـ71/89ـ/70
59- آرإ اهل المدينه الفاضله / 129
60- السياسه المدينه 81/ـ/80 المله45/ـ/43 تحصيل السعاده64/ـ/70/63 فصول منتزعه/67/ آرإ 146/129/
61- تحصيل السعاده /87/ فصول المنتزعه69/ـ/65 السياسه المدينه 84/ـ83
62- السياسه المدينه /106/ آرإ 126/ـ/120
63- احصإ العلوم65/ـ/64 المله59/ـ/56
64- جدل /67/ فصول منتزعه74/ـ71 / 95ـ94 / المله 59/ـ/53 آرإ 141/156/ـ/139
65- فصول منتزعه 74/ـ/43/33/73 السياسه المدينه /87/104/106/
66- تحصيل السعاده 88/ ـ /80/83 فصول منتزعه 36/99/ ـ /35 آرإ/148/
67- تحصيل السعاده 81/ـ/80
68- آرإ119/126/ـ/118 توطئه /59/ احصإالعلوم /65/ تحصيل /81/ فصول منتزعه 92/
69- آرإ /158/ فصول منتزعه 74/ـ100/46/71
70- تحصيل السعاده 74/ـ/81/70 فصول منتزعه 67/ـ78/66ـ/76
71- فصول منتزعه /76
$$منابع : 1 ـ فارابى, آرإ اهل المدينه الفاضله, تحقيق دكتر البير نصرى نادر ـ چاپ ششم, انتشارات دارالمشرق, بيروت 1991 . 2 ـ " , احصإالعلوم, تحقيق عثمان محمد امين, چاپ اول, مطبعه السعاده, مصر, 1350 ق . 3 ـ " , تحصيل السعاده, تحقيق دكتر جعفر آل ياسين, انتشارات دارالاندلس, بيروت, 1403 ق . 4 ـ " , التحليل, تحقيق دكتر رفيق العجم, انتشارات دارالمشرق, بيروت, 1986 م . 5 ـ " ,التنبيه على سبيل السعاده, تحقيق دكتر جعفر آل ياسين, انتشارات حكمت, تهران, 1371 ش . 6 ـ " , التوطئه, تحقيق دكتر رفيق العجم, انتشارات دارالمشرق, بيروت, 1985 م . 7 ـ " , الجدل, تحقيق دكتر رفيق العجم, انتشارات دارالمشرق, بيروت, 1986 م . 8 ـ " , الجمع بين رإى الحكيمين, تحقيق دكتر البير نصرى نادر, انتشارات دارالمشرق, بيروت, 1405 ق . 9 ـ " , الحروف, تحقيق دكتر محسن مهدى, انتشارات دارالمشرق, بيروت, 1990 م . 10 ـ " , السياسه المدينه, تحقيق دكتر فوزى مترى نجار, المطبعه الكاثوليكيه, بيروت, 1964 م . 11 ـ " , السياسه, تحقيق يوحنا قمير, دارالمشرق, بيروت . 12 ـ " , فصول منتزعه, تحقيق دكتر فوزى مترى نجار, دارالمشرق, بيروت, 1971 م . 13 ـ " , فضيله العلوم, چاپ اول, هند, حيدرآباد دكن, دائره المعارف النظاميه, 1340 ق. 14 ـ " , القياس, تحقيق دكتر رفيق العجم, دارالمشرق, بيروت, 1986 م . 15 ـ " , القياس الصغير على طريقه المتكلمين, تحقيق دكتر رفيق العجم, دارالمشرق, بيروت, 1986 م . 16 ـ " , المله , تحقيق دكتر محسن مهدى, دارالمشرق, بيروت, 1967 م . 17 ـ فارابى, المله الفاضله, تحقيق دكتر عبدالرحمن بدوى, انتشارات دارالاندلس, بيروت . 18 ـ داورى, رضا, فارابى موسس فلسفه اسلامى, انتشارات انجمن شاهنشاهى فلسفه ايران, تهران, 1356 ش . 19 ـ داورى, رضا, فارابى, طرح نو, تهران, 1374 . 20 ـ ناظر زاده كرمانى, فرناز, فلسفه سياسى فارابى, انتشارات دانشگاه الزهرا, 1376 . 21 ـ سجادى, جعفر, انديشه هاى اهل مدينه فاضله, اثر فارابى, انتشارات كتابخانه طهورى, تهران, 1361 . 22 ـ مهاجر, محسن, انديشه سياسى فارابى, انتشارات دفتر تبليغات اسلامى.(در دست چاپ است )