دكتر مهدى محقق
بنياداسلامى طاهر طرحى را براى تدوين دائره المعارف شيعه بسرپرستى دكتر مهدى محقق ارائه كرده واز همه انديشمندان و محققان اسلامى خواسته است كه اين بنياد را دراين امر مهم و ضرورى يارى رسانند.

از آنجا كه معرفى اين طرح براى حوزه هاى علميه نقش موثرى در جهت تدوين اين اثر عظيم و ضرورى دارد مقدمه آن دراين شماره آورده مى شود.

اميداست فضلا و طلاب حوزه هاى علميه دعوت اين بنياد رااجابت كنند و باارسال مطالب وارائه طرحها و پيشنهادها در تكميل آن گام موثرى بردارند
مقدمه
بعدالحمدوالصلوه قال على بن ابى طالب عليه الصلوه والسلام[ : خذوا من كل علم ارواحه و دعوا ظروفه فان العلم كثير والعمر قصير].از آنجا كه كوتاهى عمر و گسترده بودن دامنه علوم و معارف مراجعه به كتب مختلف و آگاهى انديشه هااز آن كتب را متعذريا متعسر مى سازد دانشمندان از دير زمان در صدد بر آمدند كه خلاصه و فشرده علوم را در يك جاى گرد آورند و هنگام نياز بدان مراجعه كنند. دراسلام كتابهاى رسائل اخوان الصفا واحصاءالعلوم فارابى و مفاتيح العلوم خوارزمى و جامع العلوم فخر رازى و مفتاح العلوم سكا و نفائيس الفنون آملى و مفتاح السعاده طاش كپرى زاده و همچنين كتابهاى بسيارى تحت عنوان انموذج العلوم براى اين منظور تاليف گرديد و كتابهائى مانند تعريفات ميرسيد شريف جرجانى كشاف اصطلاحات الفنون تهانوى نيز كمك به اين هدف مى كرد. كتابهاى صحاح سته اهل تسنن و كتب اربعه شيعه از جهت اشتمال آنها بر موضوعات مختلف دينى و دنيائى نوعى دائره المعارف به شمار مى آيند واز همين روى كتابهائى نظير شفاى ابن سينا واسفار ملاصدرا را هم مى توان نوعى دائره المعارف فلسفى ناميد ولى دائره المعارف به صورت الفبائى كه مدخل هاى آن بوسيله متخصصان هر فن نگاشته شده و مبتنى بر آخرين تحقيقات علمى در آن فن باشد نخست در غرب بوجود آمده است .اروپائيان در قرون وسطى به تقليداز جوامع علمى دانشمندان اسلامى همچون كتاب الحاوى محمد بن زكرياى رازى در طب و كتاب اغراض مابعدالطبيعه بان رشد در فلسفه كه ترجمه هاى لاتينى آن در دسترس آنان بود در صدد بر آمدند كه براى رفع نيازهاى علمى خود مجموعه هاى مختلفى از علوم و فنون را گرد آورند كه همان مقدمه براى نگارش دائره المعارف هائى به معنى امروزى آن شد كه شروع آن را مى توان از قرن هيجدهم ميلادى ياد كرد. دراين سه قرن دائره المعارف هاى متعددى به زبانهاى انگليسى و فرانسه و روسى و آلمانى و ساير زبانهاى اروپائى نگاشته گرديد كه برخى از آنها جنبه عمومى دارند همچون

دائره المعارف بريتانيكا و دائره المعارف امريكانا و برخى جنبه خصوصى مانند دائره المعارف دين واخلاق و دائره المعارف اسلام .

جهان تشيع هر چند دائره المعارف جامعى همچون بحارالانوار مجلسى - رحمه الله عليه - در دست داشته كه فهرست مطالب آن يعنى سفينه البحار مرحوم شيح عباس قمى - رضوان الله عليه - بر بسيارى از كتبى كه در صدراين گفتار ياد شد ارجحيت دارد ولى از داشتن دائره المعارفى به معنى امروزى كلمه كه براى معلم متعلم و مبتدى و مستكمل سهل التناول باشد محروم بوده و طالبان آگاهى از حقائق شيعه و شناخت بزرگان و دانشمندان و آثار تشيع ناچار بوده كه به منابع ناقص كه در كشورهاى عربى تاليف گشته همچو دائره المعارف بستانى و دائره المعارف فريدو جدى و يا دائره المعارف هاى فرنگى كه نويسندگان آن عنايت و توجهى به شيعه نداشته و حتى برخى مقالات را با عناد و تعصب تحرير كرده اند روى آورند و در نتيجه با سيماى نادرستى از تشيع روبرو گردند .

موسوعات علمى كه در دوره قاجار تاليف گشت همچون نامه دانشوران والماثر و الاثار و نظاير آن از جامعيت و نظامى برخوردار نبود كه بتوان اطلاق دائره المعارف بر آنها كرد و دائره المعارفها و فرهنگ نامه هايى هم كه در نيم قرن اخير درايران نوشته شد هر چند كه مطالب مربوط به ايران آن جوينده را راضى مى كند ولى از جنبه تشيع ضعيف و ناقص است و به هيچ وجه نيازاهل علم و تحقيق را مرتفع نمى سازد.

با توجه به كافى نبودن دائره المعارف و فرهنگ نامه هاى موجود و در دسترس نبودن دائره المعارفى كه حاوى شرح حال بزرگان شيعه و معرفى آثار آنان و مشتمل بر عقائد وافكار تشيع باشد و همچنين ضرورت زمانى كه همه جهان را متوجه ايران كه مركز تشيع است نموده واينكه بحث و تحقيق درباره مطالب و مفاهيم شيعه و آثار و معالم تشيع به صورت زنده درايران صورت مى گيرد لزوم تاليف و نشر دائره المعارف تشيع را كه مبتنى بر آخرين تحقيقات علماى اسلام و دانشمندان جهان باشد نمايان مى سازد. خاصه كه در توان هر طالب و دانشجوئى نيست كه در تفسير به تبيان و مجمع البيان و در حديث به كتب محمدين ثلاثه اوايل واواخر و دراصول به ذريعه و عده و در فقه به نهايه و لمعه و در كلام به آثار و علامه و در فلسفه به آثار صدراو فيض و فياض و همچنين در ساير علوم جوامع و مطولات مراجعه كند

دامنه مطالب دائره المعارف
دائره المعارف تشيع كه ضرورة مى بايداز مشابهات خود ممتاز واز نقيصه هاى دائره المعارفها و فرهنگ نامه هاى ديگر عارى باشد لازم است كه مطالب زيرا را در بر داشته باشد:

1 تحليل و توضيح كلمات اساسى قرآن و نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و آثارائمه معصومين عليهم السلام بمنظور نشان دادن موضع شيعه براى پايه گذارى جامعه و عقائد واخلاق اسلامى كه بوسيله آن سعادت دنيا و آخرت تامين گردد.

2 شرح احوال معصوم عليهم السلام - و شيعيان از صحابه و تابعين و رجال و دانشمندان از فقها واصوليين و مفسران و محدثان و منطقيون و عرفاء و نويسندگان و شعرا و علماى تاريخ و جغرافى و هنرمندان و نيز دانشمندانى كه توجه خود را به علوم بحته و محضه معطوف داشته اند.

3 توصيف وارزيابى آثار علمى مهم كه در شعب مختلف علوم و فنون از آن دانشمندان باقى مانده اعم ازچاپى و خطى و راهنمائى براى دسترسى به آن و توصيه به طلاب و دانشجويان براى تحقيق واحياء آثارى كه تا كنون به اهل علم معرفى نشده است .

4 توضيح و تحليل و ريشه يابى افكار و مبانى فقهى و فلسفى و كلامى و عرفانى تشيع و تشريح اصطلاحات علوم و فنونى كه بوسيله دانشمندان شيعه توسعه يافته با بيان تحولى كه به مرور زمان براى آن اصطلاحات در آثار علما پيدا شده و تفاسير و تعبيراتى كه درباره آنها صورت گرفته است .

5 معرفى آثار وابنيه مهم تاريخى مانند مساجد و مدارس و خانقاه ها و كاروانسراها و آب وانبارها و همچنين اماكن مخصوص عزادارى و ذكر فضائل على عليه السلام و خاندان او مانند حسينيه ها و تكيه ها و نظائر آن .

6 توصيف نهادهاى اجتماعى كه در مراكز شهرى براساس قوانين كتاب و سنت واحاديث ائمه اطهار عليهم السلام بنيان گدارى شده همچون دو او ين ادارى و قضائى و سياسى و نظامى و مانند آن .

وجه تسميه دائره المعارف به تشيع
اختصاص اين دائره المعارف به تشيع بدان معنى نيست كه خدمات دانشمندان فرق ديگر به عالم اسلام و تمدن و فرهنگ و علوم اسلامى ناديده گرفته شده بلكه هدف آن است كه آن قسمت ازاسلام كه كمتر مورد عنايت و توجه قرار گرفته از گوشه هاى فراموشى بيرون آيد و به جهان علم عرضه شود: بنابراين اين دائره المعارف در حقيقت متمم و مكمل دائره المعارفهاى اسلامى ديگراست كه به قسمتهاى ديگراسلام پرداخته اند با وجوداين به مناسبتها و ملابستهاى مختلفى عناين و مدخل هاى غيرشيعى دراين دائره المعارف آورده شده و براى آنكه اين خروج از محدوده تحت ضوابطى معين درآيد معيارهاى زير براى آن در نظر گرفته شده است :

1 چون از كلمه شيعه معنى عام آن يعنى[ كل من يتولى عليا واهل بيته] در نظر گرفته شده از فرق مختلف شيعه و عقائداساسى آنان ياد شده است چنانكه دانشمندان بزرگ شيعه همچون نوبختى واشعرى قمى در كتابهاى خود تحت عنوان فرق الشيعه به ذكر آنان پرداخته اند.

2 دانشمندان بزرگ ديگر فرق شيعه همچون فرقه زيديه واسماعيليه و آثار و عقايدشان بطوراجمال ياد مى شوند چنانكه دانشمندان شيعه نيز آنان را مورد غفلت قرار نداده اند و بر همين اساس مجلسى - رضوان الله عليه - در بجارالانواراز برخى از آنان ياد و عقائد وافكارشان را نقل كرده و مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى درالذريعه الى تصانيف الشيعه آثار آنان را به نقل از فهرست مجدوع آورده است .

3 دانشمندان اهل تسنن كه در نشر مآثر علوى و فضائل و مناقب على بن ابى طالب عليه السلام سهمى بسزا داشته اند و همچون ابن ابى الحديد شارح نهج البلاغه و دانشمندانى مانند نسائى كه كتاب خصائص خود را در مناقبت حضرت على عليه السلام وابوجعفراسكافى كه المعيار و الموازنه خود را درافضيلت آن حضرت تاليف كرده اند دراين دائره المعارف ياد مى شوند.

4 دانشمندانى كه بنحوى ازانحاء نامشان در كتب علمى شيعه آمده در دائره المعارف تشي شيعى نقل شده و يا نظام معتزلى كه عقيده او درمورد[ طفره] در كتب فلسفى شيعه ديده مى شود.

5 دانشمندانى كه آثارشان مورد رد و نقض دانشمندان شيعه قرار گرفته و يا آنان كه با شيعه مناقضات و مناظراتى داشته اند معرفى مى شوند مانند عبدالجبار معتزلى كه قسمت امامت ازكتاب المغنى او بوسيله سيد مرتضى علم الهدى در كتاب الشافى فى الامامه مورد نقضى قرار گرفته است و يا فخرالدين رازى كه كتاب المحصل او را خواجه نصيرالدين طوسى تلخيص و نقد كرده است .

6 شاعران و نويسندگان غيرشيعى ايرانى و عرب كه قلم خود را به خدمت بيان فضائل حضرت على عليه السلام و خاندان عصمت و طهارت و مدح منقبت آنان گرفته اند دراين كتاب ياد مى شوند واين شيوه مرضيه اى است كه مرحوم علامه امينى نيز پسنديده و در كتاب نفيس لغدير بكار برده است .

7 در بيان و توضيح معانى و مفاهيم قرآنى هر چند تكيه بر تفاسير شيعه بوده است ولى آثار مفسران و قرآن شناسان معروف همچون كشاف زمخشرى والانقان فى علوم القرآن جلال الدين عبدالرحمن سيوطى ناديده گرفته نشده است .

8 دربيان مفاهيم واصطلاحات فقهى واصولى و فلسفى و كلامى و عرفانى هر چند منابع شيعى اصل قرار داده شده ولى از جهت آنكه تطبيق و مقايسه اى هم صورت گرفته باشد اشاره به عقائد دانشمندان ديگر شده است واين روشى بوده است كه به همه دانشمندان شيعه در كتابها و آثار خود بدان توجه كرده اند.

9 متون و شروح درسى حوزه هاى علميه تشيع كه بوسيله دانشمندان اهل سنت نوشته شده همچون سيوطى و معنى و مطول و همچنين قاموس فيروزآبادى و وفيات الاعيان ابن خلكان و معجم البلدان ياقوت حموى در دائره المعارف ياد مى شود.

10 11 چون ائمه شيعه - عليهم السلام - و بزرگان تشيع در طى حوادث تاريخى و زندگى سياسى و مذهبى خود با مخالفانى روبرو بوده اند براى آنكه آن حوادث و برخوردها كاملا روشن تر و چهره سياسى و مذهبى ائمه و بزرگان شيعه نمايان تر گردد نام آن مخالفان دراين دائره المعارف ديده مى شود.

12 در مواردى كه تفسير و توجيه مطالب دينى و باين اصطلاحات علمى نزد همه مسلمانان اعم از شيعى و غير شيعى يكسان بوده واختلافى وجود نداشته است منابع معتبرى كه بوسيله دانشمندان غير شيعى نوشته شده نيزاستفاده شده است .

عناوين مقالات
دراين جزوه عناوين مقالات كه از آنها تعبير به مدخل مى شود به ترتيب حروف الفبائى آورده شده است تا چهارچوب نخستين كار واولين دورنماى دائره المعارف مشخص و معين گردد.اين مدخل ها صورت نهائى دائره المعارف را نشان نمى دهد بلكه بر حسب تعيين حجم دائره المعارف و اشاراتى كه از طرف علما واستادان فن به ما خواهد رسيد جرح و تعديل هائى در آنها صورت خواهد گرفت . با تقديم اين جزوه به خوانندگان گرامى چند فايده در نظر گرفته شده است : يكى آنكه علما و دانشمندان با ملاحظه اين مدخل ها مى توانند عناوين را كه از نظر تهيه كنندگان اين جزوه مغفول مانده و حائزاهميت است به آن اضافه كنند و براى ما ارسال دارند ديگر آنكه اگر كسانى درباره هر يك از عناوين سابقه كار و يا مدارك لازم را براى كار دراختيار دارند و يا خود را آماده براى تحقيق درباره هر يك از آن عناوين مى بينند به مااطلاع دهند تااگر تحرير آن مقالات به ديگران واگذار نشده از آنان استفاده شود و فايده سوم آن كه كسانى كه درباره برخى از عناوين اطلاعات و يا منابعى خاص دراختيار دارند ما را مطلع سازند تااز آن منابع با ذكر نام اطلاع دهنده استفاده شود.

گنجينه منابع واطلاعات
عناوين مقالات واطلاعات درباره منابع آنها در كتابخانه دائره المعارف تشيع نگهدارى مى شود و نيز مراجع و منابع درجه اول شيعه و همچنين ماخذ و مدارك عمومى درباره اسلام در كتابخانه دائره المعارف وجود دارد تا تهيه كنندگان مقالات بتواننداز آنها استفاده كنند. در طى جريان تحرير دائره المعارف كتابها و مقالاتى كه به زبانهاى مختلف درباره شيعه و تشيع نوشته شده براى كتابخانه تهيه مى شود و در صورت ناياب بودن فيلم و يا عكس از آنها براى كتابخانه گرفته خواهد شد.

همچنين هويت نامه اى از نسخ خطى مربوط به تشيع كه در كتابخانه هاى دنيا موجوداست در كتابخانه ضبط مى شود تا در موقع لزوم فيلم و عكس از آنها تهيه گردد. برگه هاى اساسى عناوين مقالات در دفتر دائره المعارف براى هميشه نگهدارى مى شود و منابع و ماخذ تازه درباره تحقيق آنها به آنهااضافه مى گردد تا آنكه آن برگه هاى مرجعى باشد براى كسانى كه مى خواهند كتاب و يا مقاله اى درباره هريك از آن موضوعات بنويسند و نيز كسانى كه كتاب و يا منابع مكتوبى دراختيار دارند كه كمك به پربارتر ساختن دائره المعارف و يا غنى تر ساختن گنجينه منابع كتابخانه و عناوين مقالات مى كند ما را مستحضر خواهند ساخت كه با نام خود آنان درجاى خود ضبط و به موقع خوداز آنها استفاده شود.

تدوين و تحرير دائره المعارف
مقالات علمى دائره المعارف بوسيله استادان و دانشمندانى كه به عنوان مسوول علوم مختلف انتخاب شده اند تهيه و تاليف مى شود.اين مسوولان هر يك در علمى تبحر دارندو داراى تاليفاتى هستند كه نشان دهنده ذوق سليم و حسن انتخاب و توانائى آنان بر تلفيق و تاليف است . هر يك از آنان مى تواننداز دانشمندان مختلف در تحرير مقالات هر فن استمداد جويند و سبب خود آن مقالات را بررسى كرده تا منطبق با دستورالعمل يكنواخت دائره المعارف از نظر رسم الخط و آئين نگارش و كميت و كيفيت و ذكر منابع واستنتاج درس باشد و پس از آن مقالات به ويراستاران تسليم مى شود و آنان براى بار دوم به بررسى مقالات وانطباق آن با دستورالعمل ياد شده مى پردازند و در صورت لزوم مطالب را با منابع و ماخذ مربوط تطبيق مى دهند و صورت نهائى آن را به سرپرست دائره المعارف تسليم مى كنند واجازه نهائى چاپ مقالات از طرف او با ذكر نام نويسنده مقاله صادر مى گردد. صورت نهائى مقاله بايد نشان دهد كه نويسنده آن استفراغ وسع واستقراء كامل نموده و به همه مراجع و منابع موجود كه كمك به كامل شدن مقاله مى كند تا آنجا كه ممكن بوده مراجعه كرده و نيز آشكار سازد كه منابع موردارزيابى قرار گرفته و نظم زمانى و منطقى در آنها رعايت شد و نتيجه اجتهاد نويسنده براساس مقدمات معتبر نهاده شده است .

حجم دائره المعارف
هنگام شروع كار حجم دائره المعارف سه هزار صفحه حدود يك ميليون و نيم كلمه پيش بينى شده بود كه حدود شش سال مقالات آن آماده براى چاپ گردد ولى طى گردآورى عنوان هاى مقالات اين نتيجه بدست آمده كه دامنه مطالب چنان وسيع است كه اگر حق مطلب ادا شوداين دائره المعارف مى بايد حداقل ده مجلد هزار صفحه اى باشد هر چند كه فضائل حضرت على عليه السلام و خاندان او و خدمات دوستداران و پيروان او به دنياى علم و عالم انسانيت چنان گسترده و نامحدوداست كه در تنگناى صفحات و مجلدات نمى گنجد وامر چنان است كه رسول خدا - صلى الله عليه و آله و سلم فرمود[ :لوان الغياض اقلام والبحر مداد والجن حساب والانس كتاب مااحصوا فضائل على بن ابى طالب] .

كتاب فضل ترا آب بحر كافى نيست كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم
از خوانندگان ارجمنداستدعا مى شود كه ما را دراين امر عظيم دينى و علمى و فرهنگى تشويق و راهنمائى كنند و مساعدت هاى معنوى و علمى وارشادهاى صورى و فنى خود رااز ما دريغ ندارند. واز خداوند كريم خواهانيم كه موجبات و وسائل آماده ساختن اين مجموعه علمى كه معرف هويت انسانى و فرهنگى شيعيان و دوستداران مولاى متقيان حضرت على - عليه السلام است فراهم سازد و هرگونه مانعى را در تحقق اين هدف مقدس از پيش پاى ما بر دارد.

و ما توفيقى الابالله