عوامل عقلاني، فكري و نظري است كه انسان با به‌كار گرفتن نيروهاي ادراكي، عقلي و فكري خويش، از طريق تعاملي كه با شرايط طبيعي دارد، مي‎تواند زمينه‎ساز تحولاتي در زندگي افراد شود. تجربه‎هايي كه انسان‌ها، در طول زندگي خود از طريق دست و پنجه نرم كردن با عوامل طبيعي كسب كرده‎اند و از آن طريق، به راز و رمز علوم پي برده‎اند و در نتيجه، صنايعي را پديد آورده‎اند، به‌گونه‎اي تحت تأثير عوامل فكري و عقلاني بوده است.

اين دسته از عوامل براي تمام انسان‌ها به‌طور يك‌سان فراهم است، هرچند كه ميزان شدّت و ضعف آن‌ها در افراد مختلف، متفاوت مي‎باشد؛ به عبارت ديگر، تمامي انسان‌ها داراي نيروي فكري و عقلاني‎اند و مي‎توانند با استفاده از تجربيات خود در طبيعت، علومي را كشف كرده، به رازهايي از طبيعت پي ببرند و راه‌هاي بهره‎برداري بيشتر از طبيعت را به‌دست آورند. در زندگي اجتماعي و سياسي نيز مي‎توان با به‌كار بستن تجربه‎هاي مختلف و تصحيح اشتباهات و خطاها، راه‌هاي بهتري را آموخت. انسان‌ها در طول تاريخ از نيروي فكري خود براي ايجاد تحولات در زندگي و بهبود شرايط آن استفاده كرده‎اند. اين امر مي‎تواند به‌تدريج شكل زندگي بشر را تغيير داده، به سمت تكامل سوق دهد. به عنوان نمونه، انسان‌هايي كه در ابتدا از قوانين كشاورزي و فوايد انواع درخت‌ها و كودها اطلاع نداشتند، به‌تدريج در اثر كسب تجربيات، از نحوهٔ بهره‎برداري بيشتر از درخت‌ها، چگونگي پيوند زدن و خاصيّت محصولات مختلف مطلع گرديدند. اين تجربيات زمينه‌ساز برخي از تحولات در زندگي بشر گرديد.

ج ـ عامل وحي

اين عامل از جمله عواملي است كه اختصاص به گروه خاصي از انسان‌ها دارد و هر كسي نمي‎تواند از آن براي ايجاد تحولات عظيم استفاده كند.