5. خلاصه و نتيجه‌گيري

1. نهضت مشروطهٔ ايران، از جمله حرکت‌هاي اجتماعي است که داراي آثار و پيامدهاي بعدي بوده و توانسته است در حرکت‌هاي اجتماعي بعد از خود نقش ايفا کند، هرچند که اين نقش ممکن است نقشي بازدارنده باشد.

2. قيام تحريم تنباكو، مقاومت در برابر امتيازات و قراردادهاي استعماري، نارسايي‌هاي اجتماعي و سياسي و اقتصادي، و فزون‌طلبي‌ها و ستمكاري‌هاي دولتمردان قاجار موجب قيام روحانيت و ملّت، و درخواست تأسيس عدالتخانه براي جلوگيري از بيدادگري‌هاي حكومت عليه مردم گرديد.

3. جريانات مختلفي در دوران مشروطيت شکل گرفتند که، علي‌رغم اشتراک آنان در ضرورت وجود آزادي در جامعه، اختلافات اساسي در کيفيت آن داشتند؛ غربزدگان به دنبال دموکراتيزه کردن ايران و رنگ غربي دادن به آن بودند، تودهٔ مردم که از ظلم و ستم و استبداد درباريان خودکامه و مستبد به تنگ آمده بودند، به دنبال رهايي از اين وضعيت مي‌گشتند و گروه ديگر، افراد آگاه و دورانديشي بودند که نسبت به توطئهٔ عناصر خودفروخته حساسيت نشان دادند و در راه روشن کردن مردم و هدايت آن‌ها حاضر شدند حتي جانشان را فدا کنند.

4. واژهٔ «مشروطه» صفتي است که موصوف آن حذف شده است؛ لذا در ابتدا صفت براي سلطنت تلقي مي‌شد، ليکن پس از مدتي اختلافي در اين زمينه به وجود آمد. روحانيون و علما مراد از مشروطه را مشروط بودن به احکام اسلام مي‌دانستند، اما غرب‌زدگان مراد از مشروطه را مشروط به رأي و خواست مردم مي‌پنداشتند.

5. انحراف در نهضت مشروطه، از يک نظر، نقش بازدارنده‌اي در قبال شکل‌گيري انقلاب اسلامي داشته است، زيرا بعد از انحرافاتي که در جريان مشروطيت رخ داد، يک