که بسياري از پيشگامان آن نهضت را از عمل خود پشيمان ساخت؛ چراکه از نظر آنان ديكتاتوري نه تنها با اين جنبش، از جامعهٔ ايران رخت بر نبست، بلکه همين نهضت، بهانه‌اي براي تشکيل حکومت‌هاي مستبد ديگري در ايران گرديد. لذا بررسي اين جنبش مي‌تواند منشأ برخي حرکت‌هاي اجتماعيِ بعدي را نشان دهد و در همين راستا به ادعاي کساني پرداخته خواهد شد که معتقدند جنبش مشروطه يکي از زمينه‌هاي شکل‌گيري انقلاب اسلامي بوده است.

2. منشأ پيدايش نهضت مشروطه در ايران

مشروطيت از جمله حركت‌هاي سياسي ملّت ايران است كه با رهبري روحانيت آغاز گشت. اين نهضت از تحولات چندگانه‌اي كه سال‌ها پيش شروع شده بود سرچشمه مي‌گرفت: قيام تحريم تنباكو[1] و اِعلاي كلمهٔ ‌روحانيت و ملّت، مقاومت در برابر امتيازات و قراردادهاي استعماري، نارسايي‌هاي اجتماعي و سياسي و اقتصادي و... . عواملي از اين دست به ضميمهٔ فزون‌طلبي‌ها و ستمكاري‌هاي دولتمردان قاجار سبب قيام روحانيت و ملّت، و درخواست تأسيس عدالتخانه براي جلوگيري از بيدادگري‌هاي حكومت عليه مردم شده بود، و شاه قاجار تسليم گشته و خواستهٔ عدالت‌خواهان تحقق يافته بود.

اما مبارزات مردم و روحانيت ادامه يافت و سرانجام نهضت مشروطيت به سال 1324 ق. در دوران سلطنت مظفرالدين شاه قاجار و با تأسيس مجلس شورا به بار نشست. اين قيام نيز