اطلاق و نسبيت در فهم دين و قرآن

پرسش:

آيا با وجود تفاسير متفاوت از آيات قرآنى و برداشت‌هاى گوناگون علماى دين از منابع دينى، مى‌توان از فهمى مطلق از دين و قرآن سخن گفت؟

پاسخ: مقدّمتاً بايد گفت: در ميان عقايد، احكام و اخلاقيّات بيان شده در منابع اسلامى، از جمله قرآن كريم، مجموعه‌اى يافت مى‌شود كه به هيچ روى مورد ترديد و اختلاف نيستند و هر كسى كه اسلام را مى‌شناسد ـ خواه مسلمان و خواه غير مسلمان ـ به وجود آنها در دين اعتراف دارد. اين مجموعه هرگز از سوى اسلامشناسان و فقها ـ كه ساليانى متمادى و گاه چند دهه روى منابع اسلامى مطالعه و تحقيق داشته‌اند ـ به عنوان امور اختلافى ياد نشده‌اند. اين بخش از دين، از جمله اعتقاد به يگانگى خدا، وجوب نماز در اسلام و زشتى ستم به ديگران، «ضروريّات و قطعيّات دين» نام دارد.

همچنين مجموعه ديگرى از باورها، احكام و مسائل اخلاقى در اسلام مطرح است كه مورد اختلاف نظر ميان مذاهب اسلامى و يا گاهى مورد اختلاف نظر ميان علما و انديشمندان يك مذهب خاص، مثلا مذهب شيعه، مى‌باشد. همچنان كه آيات زيادى درقرآن وجود دارد كه تفاسير و برداشت‌هاى گوناگونى از آن مى‌شود.

بنابراين، در مجموعه نخست (= ضروريات و قطعيّات) كه شامل ضروريّات دين ـ كه مورد اتفاق همه مسلمانان و علماى دين است ـ و ضروريّات مذهب ـ كه مورد اتفاق مذهبى خاص مانند مذهب شيعه است ـ مى‌شود با اجزايى ثابت مواجهيم كه در حقيقت با بودن آن اجزاء مى‌توان از بود و نبود «اسلام» سخن گفت، وگرنه با حذف يا تغيير آنها مجموعه‌اى ديگر، غيراز اسلام، به وجود آورده‌ايم كه ربطى به اين دين سترگ ندارد. هر مجموعه‌اى گر چه ممكن است صدها عضو به آن افزوده يا كم شود، اما بايد محورى داشته باشد تا وجه تمايز آن مجموعه از ديگر مجموعه‌ها گردد. اگر مجموعه‌اى نيز به عنوان «دين اسلام» شناخته شده، بايد در مقابل دين ديگرى وجه امتيازى داشته باشد تا