در هر حال بايد در جستجوى حق و حقيقت بود، طريق عدل و انصاف را پيمود و از خوش‌بينى‌ها يا بدبينى‌هاى افراطى و بى‌دليل پرهيز كرد و از خداى متعال براى شناختن حق و پايدارى در طريق آن يارى خواست.

«عرفان» و «شرع»؛ متلازم يا متفارق؟

مسأله مهم ديگرى كه بايد در اين‌جا مورد توجه قرار گيرد، رابطه «عرفان» با «احكام شرعى»، يا رابطه «طريقت» با «شريعت» است. گروهى تصور كرده‌اند كه عرفان راه مستقلى براى كشف حقايق است كه بدون رعايت احكام شرعى مى‌تواند مورد استفاده قرار گيرد و اسلام هم يا آن را امضا كرده (بدعت مرْضىّ) و يا دست‌كم، از آن منع نكرده است. در اين زمينه بعضى تا آن‌جا پيش رفته‌اند كه اساساً التزام به هيچ دينى را براى رسيدن به مقامات عرفانى لازم ندانسته‌اند! بعضى ديگر نيز التزام به يكى از اديان، و در شكل معتدل‌تر، التزام به يكى از اديان الهى را كافى دانسته‌اند.

گفتنى است كه از ديدگاه اسلامى، سير و سلوك عرفانى راه مستقلى در كنار راه شرع نيست؛ بلكه بخش دقيق‌تر و لطيف‌ترى از همان است. اگر اصطلاح «شريعت» را به احكام ظاهرى اختصاص دهيم، بايد گفت: «طريقت» و «حقيقت» در طول شريعت يا در باطن آن قرار دارد و تنها با رعايت احكام شريعت قابل تحقق است. براى نمونه، شريعت، احكام ظاهرى نماز را تعيين مى‌كند و طريقت عهده‌دار راه‌هاى تمركز حواس و حضور قلب در آن و شروط كمال عبادات است. شريعت بر انجام عبادات به انگيزه مصونيت از عذاب الهى و رسيدن به نعمت‌هاى بهشتى تأكيد دارد؛ ولى عرفان به خالص كردن نيت از هر چه غير خدا است تأكيد مىورزد؛ همان كه در لسان روايات اهل‌بيت(عليهم السلام) «عبادت احرار» ناميده شده است. هم‌چنين شرك در شريعت همان «شرك جلىّ»، از قبيل پرستش بت‌ها و مانند آن است؛ ولى در طريقت، انواع دقيق‌ترى از شرك، كه «شرك خفى» و «اخفى» ناميده مى‌شود، مطرح است و هر گونه اميد بستن به غير خدا، بيم‌داشتن از غير او،