بررسى رابطه عقل و دين

اكنون لازم است رابطه اين عقل با دين بررسى گردد و دانسته شود كه آيا دين قلمرو خاصى دارد كه عقل به آن دسترسى ندارد، يا عقل حوزه خاصى دارد كه دين بدان راه ندارد، و يا اين كه در بعضى از امور مشترك و در بعضى از امور خاص، متمايز هستند؟ پاسخ صحيح به نظر ما همين قول سوم است؛ يعنى نسبت بين ادراكات عقل و محتويات دين، عموم و خصوص من وجه است؛ به اين معنا كه بعضى از امور دينى، عقلانى هستند، ولى بعضى از امور عقلانى، دينى نيستند و بعضى از امور دينى نيز عقلانى نيستند. اما امورى كه به عقل اختصاص دارد، بدان اشاره شد كه عبارتند از عقلى كه وجود خدا و وحدانيت و ساير صفاتش را اثبات مي‌كند. قبل از آن كه ما وحى و نبوت را بشناسيم، نمى‌توانيم به محتويات دين استناد كنيم؛ زيرا تا زمانى كه ثابت نشود اين دين از سوى خدا نازل شده است، جايى براى استناد به محتويات دين وجود ندارد. اين، حدّ خاص عقل است كه دين به آن راهى ندارد.

اگر چه ممكن است در متون دينى هم امورى ذكر شود كه عقل به تنهايى آنها را اثبات مي‌كند؛ اما اينها ارزش چندانى ندارند. كسى كه به وسيله عقل، خدا برايش اثبات نشده است چگونه مي‌تواند به دين آسمانى معتقد باشد؟ چون گفتيم كه قوام اديان آسمانى، به اعتقاد به الوهيت خداوند است؛ بر خلاف نظر برخى كه اعتقاد به خدا را از عرضيات دين مي‌دانند. به نظر ما اعتقاد به خدا از ذاتيات دين است و بلكه يگانه ذاتى دين است، و آن عرصه‌اي است مختص فعاليت عقل، و دين توان اثبات وجود خدا را ندارد مگر با دلايل عقلى. اگر دليلى عقلى در متون دينى ذكر شده باشد ما آن را به عنوان يك دليل عقلى اخذ مي‌كنيم