است، بلكه مي‌خواهد بگويد اگر امكان داشت كه صورت بدون ماده تحقق داشته باشد، نيازي به وجود ماده نبود، ولي چون صورت، بدون ماده موجود نمي‌شود، وجود ماده هم ضرورتاً لازم شده است و لذا مقصود بالعرض است.

   پس اعرف بودن صورت نسبت به ماده، در حالي كه هر دو جزء نوع مركب هستند، نه از باب جزئيت است ـ كه اين در هر دو وجود دارد ـ بلكه از باب خصوصيت ديگري در صورت است و آن اين است كه شيئيت و فعليت هر چيزي به صورتِ آن است. امّا اگر دو جزء مساوي و در عرْض يكديگر باشند، دليلي نداريم كه يكي نسبت به ديگري اعرف باشد.

   نكته ديگر اينكه: اگر علل خارجيه، يعني فاعل و غايت، در طبيعت نسبت به معلولات خود، اعرفيت و اقدميتِ ذاتي داشته باشند استدلالي كه در آن از اين علل به عنوان حد وسط استفاده شده باشد، استدلال برهاني خواهد بود.

   در عبارتِ «لكن عما هو...» اصطلاح «اقدم و أعرف عند الطبع» آمده كه تاكنون چنين اصطلاحي نداشتيم. آنچه داشتيم اقدم عند العقل و عند الطبيعه و يا أعرف عندنا و أعرف عند الطبيعه بود. لذا در اينجا بايد بگوييم مراد از اقدم عند الطبع، اقدم بالطبع و مراد از اعرف عند الطبع اعرف عند الطبيعه است. و يا بگوييم مراد اقدم و اعرف عند الطبيعه است.

   خلاصه آنكه در چنين مواردي كه علت فاعلي و يا غايي، واسطه در استدلال است، فرض اين است كه علّتي كه حدّ وسط واقع شده براي عقل ما اعرف از معلول و نتيجه است و لذا اقدم عندناست; به علاوه اقدم بالطبع هم هست چون علّت است و علت، تقدّم بالطبع دارد. افزون بر اينها اعرف عند الطبيعه هم هست. چنين استدلالي از قبيل سير از عام به خاصّ (يا سير از بسيط به مركّب) يعني قياس است و چون حد وسط در اين قياس «علّت» است، قياس برهاني خواهد بود.

سير از مركب به بسيط، سير برهاني نيست

و امّا اگر در شناخت از مركّب آغاز كنيم و به بسيط برسيم معنايش اين است كه از اخصّ به اعمّ برسيم و اين استدلال، برهاني نيست. مثلا اگر نخست از انسان، گاو، شتر، گوسفند... كه هر يك نوعي از انواع حيوان‌اند آغاز كنيم تا در نهايت به شناخت جنس اينها (حيوان) برسيم، اين در حقيقت سير استقرايي است نه قياسي و برهاني. گرچه اتفاقاً در اينجا آنچه اعرف عندناست، يعني انواع كلّي كه جزئيات تحت جنس‌اند، اعرف عند الطبيعه هم هستند، ولي با اين حال، چنين استدلالي برهاني نيست.