چند نكته

الف ـ در صورتي كه حدّ وسط هم علّتِ ثبوت اكبر در اصغر و هم علّت ثبوت اكبر في نفسه باشد، گاهي بدين صورت از آن ياد مي‌شود كه حدّ وسط هم در هليه بسيطه و هم در هليه مركّبه علّتِ حدّ اكبر است. و مراد از هليه بسيطه ثبوتِ اكبر في نفسه، و مراد از هليّت مركّبه، ثبوت اكبر در اصغر است. نيز گاهي از هليت بسيط و مركب به ترتيب با تعبير «كون تام» و «كون ناقص» ياد مي‌كنند.

   ب ـ در مثالهاي شيخ(رحمه الله)، علل وجود و علل ماهيّت از يكديگر تفكيك نشده است; مثلا مثال اوّل كه راجع به پيدايش تب نوبه از عفونت صفرا است، مربوط به علل وجود است. امّا مثال دوّم كه راجع به حمل دو ماهيتِ حيوان و انسان برزيد است، مربوط به علل ماهيّت است. از اينجا به دست مي‌آيد كه منظور از علّيت در برهان انّي و لمّي، اعمّ از علّيت در وجود و علّيت در ماهيت است.

   ج ـ در مثال دوّم شيخ(رحمه الله) عجالتاً مي‌توان مناقشه كرد كه وقتي بدانيم زيد انسان است، قطعاً مي‌دانيم كه ذاتيات انسان از جمله «حيوان» نيز براي زيد ثابت است و ديگر انتقال ذهني و فكر برهاني در كار نمي‌آيد. نيز در مثال سوم وقتي بدانيم انسان حيوان است، قطعاً مي‌دانيم انسان جسم نيز هست و ديگر استنتاج و استدلالي در كار نيست. شيخ(رحمه الله)اين مطلب را به طور مفصل در فصل دهم از همين مقاله بحث كرده است و لذا ما فعلا اين مطالب را به عنوان قضيّه مسلّمه از شيخ(رحمه الله)مي‌پذيريم تا در محلّ خود توضيح داده شود.

   مطلب ديگر كه قابل تحقيق است و مي‌بايست بدان پرداخت اين است كه به فرضِ تحقق انتقال ذهني و وقوع استنتاج در مثالهاي دوّم و سوّم، آيا انسان علّت حيوان است يا بعكس، حيوان علتِ انسان است؟ ممكن است كسي بگويد كه نسبت حيوان به انسان نسبت جزء به كل است و حيوان تقدّم بالتجوهر و تقدّم بالطبع دارد و لذا حيوانيت نسبت به انسان علّيت دارد نه بعكس. شيخ‌الرئيس(رحمه الله)وعده مي‌دهد كه اين مطلب را نيز در فصول آينده توضيح دهد.

   د ـ مراد از كلمه «وحده» در عبارت «فليس الإنسان وحده» و «لا الحيوان وحده» اين است كه تنها انسان و فصل انسانيت يعني «نطق» نيست كه محصِّل حيوانيت است، بلكه فصولِ انواع ديگر حيوان نيز سبب تحقّق حيوانيت مي‌شوند. و نيز غير از فصل حيوان، فصول اجسام ديگر نيز، محصّل جسميت در خارج هستند.