خاستگاه حالات نفساني و ضرورت اعتدال در آنها

دربارة حالاتي چون خوف، حزن و شادي به سه نکته بايد توجه داشت: اول آنکه خاستگاه و سبب پيدايش آنها چيست؛ دوم اينکه متعلق آنها چيست؛ و نکتة سوم نيز آنکه در اظهار و ابرازِ اين حالات، انسان حد اعتدال را رعايت کند و از افراط و تفريط بپرهيزد. گاهي افرادي به سبب ناراحتي‌هاي زودگذر دنيايي طاقت و تحمل خويش را از دست مي‌دهند. برخي وقتي پولي را گم مي‌کنند تا مدت‌ها تمرکز فکر ندارند و حواسشان جمع نيست و به فکر پول گم‌شدة خود هستند و از ديگر امور خويش باز مي‌مانند؛ يا آن‌گاه که در معامله‌اي زيان مي‌کنند تا مدت‌ها ناراحت‌اند و ذهنشان پريشان است. طبيعي است که افراط در حالاتي چون حزن، انسان را هم از امور مادي باز مي‌دارد و هم از امور معنوي. کسي که ذهنش به امر ناگواري مشغول گشته، ديگر به درس خواندن و عبادت توجه ندارد. چنين شخصي وقتي به نماز هم مي‌ايستد، توجهش به مشکلات و ناراحتي‌هايي معطوف است که برايش پيش آمده و از نماز و عبادت خداوند غافل مي‌ماند.

انسان بايد بر رفتار و حالات رواني خود مسلط بوده، توجه داشته باشد که نعمت‌هاي دنيا وسيله‌اي براي آزمايش انسان‌اند و در برابر از دست دادن بخشي از آنها نبايد چنان محزون و ناراحت شود که از نعمت‌هاي بالاتر و ارزشمند‌تر، يعني نعمت‌هاي اخروي محروم ماند. پس هنگامي که آدمي به سبب مصيبت و گرفتاري ناراحت و محزون مي‌شود، بايد به مقايسة آنچه از دست داده با آنچه بر اثر اين ناراحتي از دست مي‌دهد بپردازد. آن‌گاه وقتي دريافت که آنچه بر اثر ناراحتي و اندوه از دست مي‌دهد ـ نظير نشاط براي عبادت، تمرکز در مطالعه و فکر، آرامش در زندگي و در خانواده با‌ارزش‌تر از چيزي است که از دست داده، مي‌کوشد تا خود را از غصه و اندوه برهاند؛ زيرا اندوهي که انسان را از نشاط در زندگي و عبادت و نعمت‌هاي برتر باز مي‌دارد نکوهيده و مذموم است.