مانند اينکه انسان کار ناشايستي کرده که آثار بدي در پي داشته است؛ حرف بدي زده که باعث رسوايي او شده و در نتيجه محزون و اندوهگين گرديده است. پس حزن و اندوه هنگامي در انسان پديد مي‌آيد که فرصت‌هايي را از دست بدهد، يا نعمتي از او ستانده شود و يا مصيبتي بر او وارد آيد. اما «خوف» دربارة رويداد و امري است که در آينده پيش مي‌آيد. مثلاً انسان مي‌ترسد که مصيبت يا عذابي متوجه او گردد و يا نعمتي از او گرفته شود. در واقع حزن و خوف دو ويژگي نفساني مشابه‌اند، لکن متعلق آن‌دو متفاوت است: يکي ناظر به گذشته است و ديگري ناظر به آينده.

خوف و حزن، بدون در نظر گرفتن متعلقشان، نه ممدوح‌اند و نه مذموم؛ نه به طور کلي مي‌توان گفت خوب‌اند و نه مي‌توان گفت بدند. پس اگر در سخن امير مؤمنان(عليه السلام)آن دو ويژگيْ مطلوب و از صفات بندگان محبوب خدا معرفي شده‌اند، از آن روست که متعلقشان امور معنوي و اخروي‌اند، وگرنه خوف و حزن به خاطر دنيا نامطلوب است؛ زيرا اصل گرايش و توجه استقلالي به دنيا پسنديده نيست، چه رسد به خوف و ترس دربارة آن. حزن دربارة امور اخروي و ترس از خداوند و عذاب او مطلوب است؛ چون باعث مي‌شود انسان بيشتر در پي عبادت و اطاعت خداوند و پرهيز از گناهان برآيد، و در نتيجه به انسان کمک مي‌کند که بهتر به وظايفش عمل کند و طريق سعادت و نيکبختي پيش گيرد.

اندوه و ترس از خدا در آيات و روايات

با توجه به مطلوب بودن خوف از خداوند و نقش سازندة آن، در آيات و روايات پرشماري، از اين دو ويژگي سخن به ميان آمده، و واژة خوف و مرادف‌هاي آن بارها در قرآن به کار رفته است. در اين مقام به پاره‌اي از آنها اشاره مي‌کنيم:

1. وَلَنُسْكِنَنَّـكُمُ الأَرْضَ مِن بَعْدِهِمْ ذَلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ؛[1] و هر آينه