‌و عقل در حقيقت مرتبه‌اي از نفس است که به انگيزة کمال‌جويي، با تمايلات و غرايز کور مي‌جنگد.

نکوهش تمايلات شيطاني

براي اينکه انسان در مسير زندگي از آفت‌ها و لغزش‌ها مصون بماند و با سلامت به سرمنزل مقصود برسد، بايد تمايلات نفساني خود را کنترل کند و نفس خود را زير پاي گذارد. البته وجود محرک‌هاي داخلي و خارجي که باعث تشديد تمايلات نفساني و ميل بيشتر انسان به گناه مي‌شوند، مبارزه با تمايلات نفساني را دشوارتر مي‌سازد. اما اگر انسان خواهان کمال و رسيدن به تعالي است، ناگزير بايد با نفس خويش مبارزه کند. نفسي که اگر کنترل نشود و در حصار حدود و قوانين شرعي و الاهي نماند، فرجام تاريکي براي انسان رقم خواهد زد. از اين روي، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمودند:

أعْدي عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتي بَيْنَ جَنْبَيْكَ؛[1] دشمن‌ترين دشمنان تو نفسي است که بين دو پهلوي تو قرار دارد.

عاملي که مظاهر دنيوي و مادي را در برابر انسان زيبا جلوه مي‌دهد و هوس و ميل انسان را به سوي زخارف پوچ دنيا برمي‌انگيزد و او را در گرداب گناه فرو مي‌برد، نفس امّاره است. خداوند درباره تأثير نفس در برانگيختن شهوات و ميل به مظاهر مادي، که رهاورد آن غفلت از آخرت است، مي‌فرمايد:

زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَآءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ؛[2] دوستي کام‌ها و خواهش‌ها از زنان و پسران و مال‌هاي بر هم انباشته از زر و سيم