نَفْس كار بر روى آيات قرآن سازنده و مفيد خواهد بود. تجربه عينى را در خودم داشتم. با هر كسى هم كه مشورت كردم و كار را با او در ميان گذاشتم تشويقم كرد و كمتر مخالفتى ديده شد.

در آن زمان بخش قابل توجهى از قرآن را حفظ بودم و لذّت انس با قرآن را آزموده بودم و همين سرمايه هميشه همراه من بود كه به من كمك مى‌كرد تا از هر فرصتى براى انديشيدن در مفاهيم قرآن استفاده نمايم. لحظه‌هاى قبل از خواب و هنگام راه رفتن نيز از اين موارد بودند.

تأمّل در ابعاد ژرف و گسترده مفاهيم قرآن به خوبى نشان مى‌داد كه چنين طرح عظيمى نيازمند فرصت، تمركز فكر و توان بالاى نيروى انسانى است. چنين كارى همواره انديشه‌ام را به خود مشغول كرده بود؛ تا اين كه به تَفْصيل الآيات تأليف ژول لابوم فرانسوى برخورد كردم. از آشنايى با اين كتاب بسيار خوشحال شدم؛ امّا طولى نكشيد كه با بررسى و مطالعه، دريافتم آن چيزى كه من در پى آن هستم، اين كتاب نيست؛ چه اين كه تهيه كننده آن، تنها به كلياتى اكتفا كرده و در همان عنوان‌هاى موجود هم استقراى كاملى صورت نداده و همه آيات مربوط به هر موضوعى را جمع‌آورى ننموده است. اين كتاب، راضى‌ام نكرد.

در ادامه كار با كتاب ارزنده المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم اثر استاد محمد فؤاد عبدالباقى آشنا شدم و استفاده زيادى از آن بردم و هنوز هم مى‌برم. پس از آشنايى با اين اثر فكر كردم كه با وجود اين كتاب ارزشمند، نيازى به كار جديد نيست. با دوستان هم مشورت كردم؛ امّا به اين نتيجه رسيدم كه تنظيم الفاظ، جويندگان را از معجمى معنايى و تفسيرى روشن بى‌نياز نمى‌كند، بخصوص وقتى توجه شود به اين كه در قرآن وجوه و نظائر، كنايات، اشارات، مجاز، و ... وجود دارد و نيز با توجه به موقعيت نزول آيات و سوره‌ها، سياق آيات و ... نكته‌ها و مطالبى به دست مى‌آيد كه در معجم الفاظ جاى چنين نكته‌هايى خالى است.

كتاب ارزشمند نجوم الفرقان فى اطراف القرآن نوشته محقق و شرق‌شناس آلمانى گوستاوفلوگل را هم ديدم، تصور كردم كه مى‌تواند كارآمد باشد؛ امّا با وجود خدمت بزرگ آن، نمى‌تواند نقش يك معجم معنايى جامع را ايفا نمايد.

در ادامه بررسى و جست‌وجو، سرانجام، توفيق براى تدوين كليد راهيابى به مفاهيم قرآن، جزء دل‌مشغولى و دعاهاى روزانه من شد.

زندان‌

همان‌گونه كه در مقدمه تفسير راهنما نوشته‌ام: «در طول مبارزات هر بار كه به زندان مى‌افتادم پس از سپرى كردن دوران بازجويى و بازپرسى و ... به فكر انجام اين مهم بودم؛ ولى دوران كوتاه اين ادوار، فرصتى كافى براى تحقّق اين آرمان نبود.